ଘୋଡ଼ା ନାଚ

ଡକ୍ଟର ଲକ୍ଷ୍ମୀକାନ୍ତ ତ୍ରିପାଠୀ

ପ୍ରାଗଭାଷା

ଡକ୍ଟର ଲକ୍ଷ୍ମୀକାନ୍ତ ତ୍ରିପାଠୀ ଆମ ସମୟର ଜଣେ ଦରଦୀ ଗଦ୍ୟକାର । ହାସ୍ୟରସ ତାଙ୍କ ରଚନାର ମହାର୍ଘ ବିଭୂଷଣ । ‘ଘୋଡ଼ାନାଚ' ଶୀର୍ଷକ ପାଣ୍ଡୁଲିପି, ଯାହା ଓଡ଼ିଶା ସାହିତ୍ୟ ଏକାଡେମୀ ଦ୍ୱାରା ଏବେ ପ୍ରକାଶିତ, ତାରି ପୃଷ୍ଠାଙ୍କନର ଗୁରୁଦାୟିତ୍ୱ ଲକ୍ଷ୍ମୀକାନ୍ତ ବାବୁଙ୍କୁ ଇତି ପୂର୍ବରୁ ଦିଆଯାଇଥିଲା । ସେ ଏହାକୁ ସୁଚାରୁ ରୂପେ ସମ୍ପାଦନ କରିଛନ୍ତି । ତେଣୁ ସେ ଆମ ସଭିଙ୍କର ଧନ୍ୟବାଦାର୍ହ ।

ଭାରତ ବର୍ଷ ତଥା ଓଡ଼ିଶାର ଯେକୌଣସି ଗ୍ରାମାଞ୍ଚଳକୁ ଯାଆନ୍ତୁ, ସେଠି ମନୁଷ୍ୟ ସଭ୍ୟତାର ଆଦିମ କାହାଣୀ ସବୁ ଉଙ୍କି ମାରୁଥିବା ସୁନିଶ୍ଚିତ । ପୁନଶ୍ଚ ସେ କାହାଣୀର ଆଧାର ବିଦେଶୀ ରୁଚି ସମ୍ବଳିତ ଖାଦ୍ୟ, ପୋଷାକ, ରୀତିନୀତି ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ ନୁହେଁ । ଆମ ସଂସ୍କୃତିରେ ଗେଣ୍ଡୁଫୁଲ, ନାଲି ଚଣା, ଗଜା ମୁଗ ଭଳି ସାମଗ୍ରୀ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରନ୍ତି ପ୍ରଥମାଷ୍ଟମୀ, ଦୋଳପୂର୍ଣ୍ଣମୀ, ମାଣଓଷା ଭଳି ଶୁଭଦିନର ଖୋରାକିମାନଙ୍କୁ । ସେଇ ପରିପ୍ରେକ୍ଷୀରେ ଓଷା, ଯାତ୍ରା, ଦୋଳ ତଥା ଲୀଳା ଯାହାକିଛି କୁହାଯାଉ ନା କାହିଁକି, ତାରି ଅନ୍ତରାଳରେ ରହିଛି ଘୋଡ଼ାନାଚ ଯାହା ଚଇତି ଘୋଡ଼ା ନାଟର ଅନୁପୂରକ । ସଙ୍ଗୀତ ଓ ନୃତ୍ୟକଳାର ଏହି ଭତ୍ସାହଭରା ଦୃଶ୍ୟପଟ ସହସ୍ର ଦେଖଣାହାରିଙ୍କୁ ମନୋରଂଜକ ଭାବେ ଆପ୍ୟାୟିତ କରି ଆସୁଛି ଯୁଗ ଯୁଗ ଧରି । କାଳକ୍ରମେ ଏହା ପ୍ରସରି ଯାଇଛି ଗାଆଁଠୁ, ଗାଆଁ ଓ ଦୂରବର୍ତ୍ତୀ ସ୍ଥାନମାନଙ୍କୁ । ବହୁ ନୂତନ ପିଢ଼ି ପରେ ପିଢ଼ି ପ୍ରତିଭାଧର ଏଥିରେ ଅଂଶଗ୍ରହଣ କରିଛନ୍ତି । ସମୟାନୁକ୍ରମେ ଆଧୁନିକ ଦୀପ୍ତିଭରା ରୋପଣି ଯାହା ଆଜିର ପରିପାକୁ ଝଲସିତ କରୁଛି, ତାରି ଚାପ ପ୍ରୟୋଗରେ ସାମ୍ପ୍ରତିକ ଲୋକକଳା ଊଣା ଅଧିକେ ହନ୍ତସନ୍ତ । ଏଭଳି ସମୟରେ ଲକ୍ଷ୍ମୀକାନ୍ତଙ୍କ ଏହି ପୁସ୍ତକଟି ବହୁ ଆୟାସ ଲବ୍ଧ ଗବେଷଣାର ଫଳଶ୍ରୁତି ପାଠକ ପାଠିକାଙ୍କ ହୃଦୟକୁ ଛୁଇଁବାରେ ସମର୍ଥ ହେବ ବୋଲି ମୋର ବିଶ୍ୱାସ ।

ଅଶ୍ୱିନୀ କୁମାର ମିଶ୍ର

ସଚିବ, ଓଡ଼ିଶା ସାହିତ୍ୟ ଏକାଡେମୀ

ସୂଚୀପତ୍ର

ଆଦ୍ୟକଥା

କୈବର୍ତ୍ତମାନେ ହିନ୍ଦୁଧର୍ମାବଲମ୍ବୀ ହୋଇଥିବା ଯୋଗୁଁ ହିନ୍ଦୁଧର୍ମର ସମସ୍ତ ବିଶ୍ୱାସ ଓ ଶାସ୍ତ୍ର ପରମ୍ପରାକୁ ସେମାନେ ପରିଗ୍ରହଣ ଓ ପରିପ୍ରୟୋଗ କରିଥାଆନ୍ତି । ସେମାନେ ଗୋଷ୍ଠୀ ଜୀବନ ଅତିବାହିତ କରୁଥିବା ଯୋଗୁଁ ସେମାନଙ୍କର ସମାଜରେ କେତେକ ଲୋକବିଶ୍ୱାସ ଜନ୍ମଗ୍ରହଣ କରି ବିସ୍ତୃତିଲାଭ କରେ ଏବଂ ପାରମ୍ପାରିକ ସ୍ରୋତରେ ପରବର୍ତ୍ତୀ ଲୋକଜୀବନକୁ ପ୍ରବାହିତ ହୋଇଆସେ । ସେମାନଙ୍କର ବିଶ୍ୱାସ କୈବର୍ତ୍ତ ଜନସମାଜରେ ମଧ୍ୟ ବିଶ୍ୱାସରୂପେ ଗୃହୀତ ହୋଇଯାଇଥାଏ ।

କୈବର୍ତ୍ତମାନେ ଜାଲ ଧରି ମାଛ ଧରିବାକୁ ଯିବାବେଳେ ବ୍ରାହ୍ମଣମାନଙ୍କୁ ଦେଖି ଅସନ୍ତୁଷ୍ଟ ହୋଇଥାଆନ୍ତି । ବ୍ରାହ୍ମଣ ଜାଲ ଛୁଇଁ ଦେଲେ ମାଛ ପଡ଼ନ୍ତି ନାହିଁ ବୋଲି ସେମାନଙ୍କର ବିଶ୍ୱାସ ଅଛି । ପୂର୍ବରୁ ବ୍ରାହ୍ମଣମାନେ ନିରାମିଷ ଆହାର କରି ଶାସ୍ତ୍ର ଅଧ୍ୟୟନରେ ବ୍ରତୀ ରହୁଥିଲେ । ଜୀବମାନଙ୍କ ପ୍ରତି ଦୟା ପ୍ରଦର୍ଶନ କରୁଥିବା ଯୋଗୁଁ କୈବର୍ତ୍ତମାନଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ମତ୍ସ୍ୟବିନାଶ ସେମାନଙ୍କୁ ପୀଡ଼ା ଦେଉଥିଲେ । ସେମାନଙ୍କ ଜୀବିକା ପ୍ରତି ବ୍ରାହ୍ମଣମାନଙ୍କର ହତାଦର ଯୋଗୁଁ କୈବର୍ତ୍ତମାନେ ବୋଧହୁଏ ବ୍ରାହ୍ମଣମାନଙ୍କ ପ୍ରତି ନିରାଶକ୍ତ ହୋଇପଡ଼ିଥିଲେ ଏବଂ ସେହି କାରଣରୁ ବ୍ରାହ୍ମଣମାନଙ୍କର ଜାଲ ସ୍ପର୍ଶ କରିବା ସହିତ ମାଛ ନପଡ଼ିବାର ଏକ ଧାରଣା ସୃଷ୍ଟି ହୋଇ କ୍ରମଶଃ ତାହା ବଦ୍ଧମୂଳ ହୋଇ କୈବର୍ତ୍ତମାନଙ୍କର ମନରେ ବସାବାନ୍ଧି ଦେଇଥିଲା ।

କୈବର୍ତ୍ତମାନେ ବିଶ୍ୱାସର ବଶବର୍ତ୍ତୀ ହୋଇ ଜାଲ, ନାବ ବା ସମୁଦ୍ରକୁ ଦେବତାଜ୍ଞାନରେ ପୂଜା କରିଥାଆନ୍ତି । ସମୁଦ୍ରକୁ ଦରିଆବୁଢ଼ୀ, ନାବକୁ କାଠବୁଢ଼ୀ ବା ଜାଲକୁ ଜାଲ ଦେବତା ଭାବରେ ମାଛ ଧରିବାକୁ ଯିବା ପୂର୍ବରୁ ପୂଜା କରାଯାଇଥାଏ । ଆନୁଷ୍ଠାନିକ ଭାବରେ ନହେଲେ ମଧ୍ୟ ମାନସିକ ଭାବରେ ପୂଜାକରି କୈବର୍ତ୍ତମାନେ ସତ୍ସ୍ୟସଂଗ୍ରହରେ ବ୍ରତୀ ହୋଇଥାଆନ୍ତି । ଜାଲକୁ ଦେବତା ଜ୍ଞାନ କରୁଥିବା ଯୋଗୁଁ ଜାଲରେ ଗୋଡ଼ ବାଜିଲେ କିମ୍ବା ଜାଲକୁ ଡେଇଁଲେ ମାଛ ପଡ଼ନ୍ତି ନାହିଁ ବୋଲି କୈବର୍ତ୍ତମାନଙ୍କର ବିଶ୍ୱାସ । ଏହି ବିଶ୍ୱାସ କୈବର୍ତ୍ତେତର ଜାତିକୁ ମଧ୍ୟ ସଂକ୍ରମିତ ହୋଇଛି । ଅର୍ଥାତ୍ ଯେଉଁ କୈବର୍ତ୍ତେତର ବ୍ୟକ୍ତିର ଘରେ ମାଛ ଧରିବା ପାଇଁ ଜାଲ ରହିଛି, ସେମାନେ ତାକୁ ଦେବତା ଜ୍ଞାନରେ ପୂଜା ନକଲେ ମଧ୍ୟ ସେଥିରେ ଗୋଡ଼ ବଜାଇଲେ ବା ତାକୁ ଡେଇଁଲେ ମାଛ ପଡ଼ନ୍ତି ନାହିଁ ବୋଲି ବିଶ୍ୱାସ କରନ୍ତି ।

କୈବର୍ତ୍ତମାନେ ବିଶେଷ ଭାବରେ ରାତିରେ ସମୁଦ୍ରକୁ ମାଛ ଧରିବାକୁ ଯାଉଥିବାରୁ ରାତ୍ରିଚର ଭୂତ ପ୍ରେତମାନଙ୍କ ସହିତ ସଂପର୍କିତ ଏକ ଭୟମିଶ୍ରିତ ଭାବ ସେମାନଙ୍କର ହୃଦୟକୁ ଆପ୍ଳୁତ କରିଦେଇଥାଏ । ମାଛ ପ୍ରତି ଭୂତପ୍ରେତମାନଙ୍କର ଆସକ୍ତି ଅଧିକ ବୋଲି ଲୋକମାନଙ୍କର ବିଶ୍ୱାସ ରହିଛି । ରାତିରେ ମାଛ ନେଇ ଯାଉଥିବା ବ୍ୟକ୍ତିକୁ ଭୂତପ୍ରେତମାନେ ବିପଦରେ ପକାଉଥିବା ମଧ୍ୟ ଲୋକବିଶ୍ୱାସ ରହିଛି । କୈବର୍ତ୍ତମାନେ ବିଶ୍ୱାସ କରନ୍ତି ଯେ, ଏହି ମତ୍ସ୍ୟଲୋଭୀ ଭୂତପ୍ରେତମାନେ ଜାଲ ନିକଟକୁ ଆସିବାକୁ ଭୟ କରିଥାଆନ୍ତି ।

ସହସ୍ର ଗଣ୍ଠିଯୁକ୍ତ ଜାଲକୁ ଭୂତପ୍ରେତ ଭୟ କରନ୍ତି ବୋଲି କୈବର୍ତ୍ତେତର ଜାତିରେ ମଧ୍ୟ ବିଶ୍ୱାସ ଅଛି । ଗଣ୍ଠିଯୁକ୍ତ ହୋଇଥିବା ଯୋଗୁଁ ଚାଳ ଓ ବ୍ରାହ୍ମଣର ପଇତା ନିକଟକୁ ମଧ୍ୟ ଭୂତପ୍ରେତ ଆସିପାରନ୍ତି ନାହିଁ ବୋଲି ଲୋକବିଶ୍ୱାସ ରହିଛି । ଏହି ବିଶ୍ୱାସଗୁଡ଼ିକ ଭୟରୁ ରକ୍ଷା କରିବା ତଥା ଆତ୍ମବିଶ୍ୱାସ ବଢ଼ାଇବା ପାଇଁ ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଥିବାର ଅନୁମତି ହୁଏ ।

କେଉଟୁଣୀମାନେ ଯେତେବେଳେ ଚୁଡ଼ା କୁଟି ବିକ୍ରି କରିବାକୁ ଆଣନ୍ତି, ସେତେବେଳେ ସେହି ଚୁଡ଼ା ଉଆ ଧାନରୁ ତିଆରି ହୋଇଥାଏ କିମ୍ବା ଉସୁନାଧାନରୁ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥାଏ, ତାହା ଜାଣିବା ଲୋକମାନଙ୍କ ପକ୍ଷରେ ଅସମ୍ଭବ ହୋଇପଡ଼େ । ଏହାକୁ ଜାଣିବା ପାଇଁ କେବଳ କେଉଟୁଣୀର ମୁହଁର କଥାକୁ ବିଶ୍ୱାସ କରିବାକୁ ପଡ଼ିଥାଏ । ନିଜେ ପରଖ ନକରି ଯେଉଁ ସ୍ଥାନରେ ଅନ୍ୟର କଥାକୁ ବିଶ୍ୱାସ କରିବାକୁ ପଡ଼ିଥାଏ, ସେଇଠି ଗାଁ ଗହଳିର ସାଧାରଣ ଲୋକ ଢଗଟିଏ ମେଲେ– “ଉଆ ଉସୁନା କେଉଟୁଣୀଙ୍କ ମୁହଁରେ ।’ ସେହିପରି କୈବର୍ତ୍ତମାନଙ୍କର କାର୍ପଣ୍ୟ ବା ବିବଶତାକୁ ବ୍ୟଙ୍ଗ କରି କୈବର୍ତ୍ତେତରମାନେ କହିଥାଆନ୍ତି– କେଉଟ ଧରେ ମାଛ, ଖାଏ କଙ୍କଡ଼ା ।’ କେଉଟଙ୍କର ବ୍ୟବସାୟକୁ ତୁଳନା କରି ଦନେଇଙ୍କର କେତେକ ପହଳି ମଧ୍ୟ ଲୋକମୁଖରେ ପ୍ରଚଳିତ । ଯେମିତି–

ମତ୍ସ୍ୟଜୀବିକାକୁ ନିର୍ଭର କରି ଜୀବନ ନିର୍ବାହ କରୁଥିବା କେଉଟ ଅସୁସ୍ଥ ହୋଇପଡ଼ିଲେ କିପରି ତାର ଜୀବିକା ନଷ୍ଟ ହୋଇଯାଏ ଦନାଇ ତୁଳନାତ୍ମକ ଭାବରେ ତାର ପହଳି ସୃଷ୍ଟି କରିଛନ୍ତି । ଯଥା–

କୈବର୍ତ୍ତେତର ଜାତିମାନଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ସୃଷ୍ଟି ଓ ପ୍ରଯୁକ୍ତି ଏହିସବୁ ଲୋକ ଲୋକବିଶ୍ୱାସ, ପରମ୍ପରା ତଥା ଢଗ, ପ୍ରହେଳିକା ଆଦିକୁ କୈବର୍ତ୍ତମାନେ ମଧ୍ୟ ନିଜର କରିନେଇ ସାରିଲେଣି । ଭାଷା, ସଂସ୍କୃତି, ଧାରା ଓ ପରମ୍ପରାର ଏହି ଆଦାନ ପ୍ରଦାନରେ କେବଳ କୈବର୍ତ୍ତ ଜାତି କାହିଁକି ସବୁ ଜାତି ବିକଶିତ ଓ ଋଦ୍ଧିମନ୍ତ ହୋଇପାରିଛି ।

ଅନୁକରଣ ଓ ଗ୍ରହଣ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ହିନ୍ଦୁ ଧର୍ମର ସବୁ ଦେବାଦେବୀ କୈବର୍ତ୍ତମାନଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ପୂଜିତ ହୋଇଥାଆନ୍ତି । ପିଲାଟିଏ ଜନ୍ମ ହୋଇ ଶୈଶବ, କିଶୋର, ଯୌବନ ଅତିକ୍ରାନ୍ତ କରି ବାର୍ଦ୍ଧକ୍ୟ ମଧ୍ୟ ଦେଇ ମୃତ୍ୟୁଲାଭ କଲା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଷଷ୍ଠୀ ପୂଜା, ପଞ୍ଚୁଆତି, ଉଠିଆରୀ, ମହାଦେବପୂଜା, ଏକୋଶିଆ, ନାମକରଣ, ଅନ୍ନପ୍ରାସନ, ଚୁଡ଼ାକରଣ, ବିବାହ,ମୃତହକର୍ମ ଇତ୍ୟାଦି କ୍ରମାନ୍ୱୟରେ ସମ୍ପନ୍ନ ହୋଇଥାଏ ।

ହିନ୍ଦୁ ଧର୍ମର ସମସ୍ତ ପର୍ବପର୍ବାଣି ପାଳନ କରିବା ସତ୍ତ୍ୱେ ଚଇତ ପର୍ବ ପାଳନ କରି ଲକ୍ଷ୍ମୀନାରାୟଣଙ୍କର ପୂଜାର୍ଚ୍ଚନା କରିବା ତଥା ଘୋଡ଼ା ନଚାଇବା କୈବର୍ତ୍ତ ସମ୍ପ୍ରଦାୟର ମୌଳିକ ତଥା ବିଶିଷ୍ଟ ପର୍ବ । ଭାରତର ଅନ୍ୟତ୍ର ଘୋଡ଼ାନାଚ ରହିଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଓଡ଼ିଶାର ଘୋଡ଼ାନାଚ ସଂଗୀତ ଓ ନାଟ୍ୟକଳାଯୁକ୍ତ ହୋଇଥିବାରୁ ଏହା ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ଓ ଏହାର ମହତ୍ତ୍ୱ ସର୍ବାଧିକ । ତେଣୁ ଏଠାରେ ଚଇତି ଘୋଡ଼ା ପର୍ବ ସମ୍ପର୍କରେ ବିସ୍ତୃତ ଆଲୋଚନା କରାଯାଉଛି ।

ଚଇତି ଘୋଡ଼ା ପର୍ବର ବିବରଣୀ :

ଚଇତ୍ର ମାସର ପୂର୍ଣ୍ଣମୀଠାରୁ ଆଠଦିନ ଧରି ଓଡ଼ିଶାର କୈବର୍ତ୍ତମାନେ ଏକ ବିଶେଷପର୍ବ ପାଳନ କରିଥାଆନ୍ତି । ଏଥିରେ ଘୋଡ଼ାକୁ ନାଚ କରାଯାଉଥିବାରୁ ଏହାକୁ ଘୋଡ଼ାନାଚ ବା ଚଇତି ଘୋଡ଼ା ନାଟ ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଇଥାଏ । ପୂର୍ଣ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ଓଡ଼ିଆ ଭାଷାକୋଷରେ ଗୋପାଳ ଚନ୍ଦ୍ର ପ୍ରହରାଜ ଘୋଡ଼ାନାଚର ବିବରଣୀ ନିମ୍ନଭାବରେ ପ୍ରଦାନ କରିଛନ୍ତି- “କେଉଟମାନେ ବାଉଁଶ ବତାରେ ଘୋଡ଼ାର ଏକ ପାଦହୀନ ଦେହ ଓ ବେକ ଆକାରରେ ଏକ ଥାଟ ନିର୍ମାଣ କରି ତା’ଉପରେ ଲୁଗା ଘୋଡ଼ାଇ ଦିଅନ୍ତି । ବେକ ଉପରେ ଘୋଡ଼ାମୁଖପରି ଚିତ୍ରିତ ଗୋଟିଏ ମୁଖା ଲଗାନ୍ତି । ଉକ୍ତ ଘୋଡ଼ାର ପିଠିରେ ଗୋଟିଏ କଣା ଥାଏ । ସେହି କଣାବାଟେ ମଣିଷ ଅଣ୍ଟାଯାଏ ପଶି କରି ଭୂମିରେ ଛିଡ଼ା ହୁଏ । ଘୋଡ଼ା ରୂପର ଆଗରୁ ଓ ପଛରୁ ଡୋରି ଲଟକାଯାଏ । ମଣିଷର ଅଣ୍ଟାଠାରୁ ନିମ୍ନ ଅଂଶ ଘୋଡ଼ା ଭିତରେ ଲୁଚିଥାଏ ଓ ଅଣ୍ଟାଠାରୁ ଉପର ଅଂଶ ଘୋଡ଼ା ଉପରେ ବସିବା ପରି ଅନୁମତି ହୁଏ । ଏହି ବ୍ୟକ୍ତି ନାଚିବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ଘୋଡ଼ା ମଧ୍ୟ ନାଚେ । ଘୋଡ଼ାର ମୁହଁ ଆଡ଼େ ଲଗାମ ପରି କନାଡୋରି ଲଗା ହୋଇଥାଏ । ଉକ୍ତ ଡୋରିକୁ ନାଚିବା ବାଲା ଧରି ଲଗାମ ଧରିବାର ଅଭିନୟ କରେ । ଢୋଲ ମହୁରି ବାଜୁଥାଏ । ଆଗକୁ ପଛକୁ ଯାଇ ଘୋଡ଼ା ନାଚୁଥାଏ । ବହୁ ଦର୍ଶକ ଗଦା ହୋଇ ଏ ଯାତ୍ରା ଦେଖୁଥାନ୍ତି ।” (୧) ଭାଷା କୋଷରେ ବର୍ଣ୍ଣିତ ଏହି ବିବରଣୀରୁ ଘୋଡ଼ାନାଚ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଏକ ବିସ୍ତୃତ ଚିତ୍ର ହୁଏତ ମିଳିପାରୁ ନାହିଁ, ମାତ୍ର ଘୋଡ଼ାନାଚ ବିଷୟରେ ଏକ ସ୍ପଷ୍ଟ ଅବବୋଧ ହୋଇ ପାରୁଛି ।

ଡଃ ମନୀନ୍ଦ୍ର ମହାନ୍ତି ଘୋଡ଼ାନାଚ ସମ୍ପର୍କରେ ଏକ ଦୀର୍ଘ ପ୍ରବନ୍ଧ ଲେଖି ଏହି ନାଟ ସମ୍ପର୍କରେ ବିସ୍ତୃତ ଆଲୋଚନା କରିଛନ୍ତି । ଯେଉଁ ଲୋକ ଘୋଡ଼ାକୁ ନଚାଏ ତାକୁ ସେ ଦିହୁରି ବୋଲି କହିଛନ୍ତି । ସେ କହିଛନ୍ତି– ଦିହୁରି ଘୋଡ଼ାକୁ ସ୍କନ୍ଧରେ ଧାରଣ କଲା ପରେ ଭୂମି ଉପରକୁ ପ୍ରାୟ ଛଅଇଞ୍ଚ ରହିଥାଏ । “ଦିହୁରି ସବୁବେଳେ ଉଦ୍ୟମ କରେ ଯେପରି ତାହାର ଗୋଡ଼ ଦୁଇଟି ଦର୍ଶକକୁ ଦେଖା ନଯାଏ । ଘୋଡ଼ାର ପଛପାଖରେ ଝୋଟରେ ତିଆରି ଲାଞ୍ଜ ଖଞ୍ଜା ଯାଇଥାଏ । ଦିହୁରି ନଚାଇବାବେଳେ ଏହି ଲାଞ୍ଜର ଶେଷ ଅଂଶ ପବନରେ ଉଡ଼ି ବେଶ ସୁନ୍ଦର ଦଖାଯାଏ । ନଚାଳି ଦକ୍ଷିଣ ହସ୍ତରେ କାଠରେ ତିଆରି ଗୋଟିଏ ଖଣ୍ଡାଧାରଣ କରିଥାଏ । ମୁଣ୍ଡରେ ପଗଡ଼ି ଏବଂ ଦେହରେ ଯୁଦ୍ଧାପରି ପୂରାଜାମା । ଯଥାସମ୍ଭବ ସେ ନିଜକୁ ଏକ ସୈନ୍ୟ ଭାବରେ ସଜ୍ଜିତ କରିଥାଏ-।

ଏହାର ଠିକ୍ ଅଗ୍ରଭାଗରେ ଅଳ୍ପ ଦୂରରେ ଅନ୍ୟଏକ ଲୋକ ବାମହାତରେ ଢାଲ ଏବଂ ଡାହାଣ ହାତରେ ଖଣ୍ଡା ଧାରଣ କରି ଦିହୁରି ସହିତ ଯୁଦ୍ଧ କରିବାର ଅଭିନୟ କରିଥାଏ । ମୁଣ୍ଡରେ ତାହାର ପଗଡ଼ି ଏବଂ ଦେହରେ ପାଇକ ପୋଷାକ ଥାଏ ।

ଦିହୁରି ଢୋଲ ମହୁରୀ ଏବଂ ଚଡ଼ଚଡ଼ି ବାଦ୍ୟର ତାଳେ ତାଳେ ଘୋଡ଼ାର ଅନୁକୃତିକୁ କାନ୍ଧେଇ ନୃତ୍ୟ କରିଥାଏ । ସେ ବୃତ୍ତାକାରରେ ନର୍ତ୍ତନ କରିଥାଏ । ଦୁଇପାହୁଣ୍ଡ ତୀର ବେଗରେ ଆଗକୁ ଗତି କଲାପରେ ୩ୟ ପାହୁଣ୍ଡବେଳକୁ ହଠାତ୍ ସ୍ଥିର ହୋଇଥାଏ । ପୁଣି ପୂର୍ବପରି ତୀର ବେଗରେ ଆଗେଇଥାଏ ସେ । ଦ୍ୱିତୀୟସ୍ତରରେ ଏକ ଢାଲ-ଖଣ୍ଡା ଧରି ଯୋଦ୍ଧା ସହିତ ମୁହାଁମୁହିଁ ନାଚିଥାଏ । ତୃତୀୟସ୍ତରବେଳକୁ ରାଉତ-ରାଉତାଣୀ ନୃତ୍ୟ ଓ ଗୀତ ଆଦି ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥାଏ ।

ଗାୟକ ଗୀତ ପଦେ ଗାଇ ସାରିବା ପରେ ଘୋଡ଼ାକୁ ଧାରଣ କରି ଦିହୁରି ନର୍ତ୍ତନ କରେ ଢୋଲର ତାଳେ ତାଳେ । ରାଉତ ରାଉତାଣୀ ମଧ୍ୟ ଏହାରି ତାଳେ ତାଳେ ନର୍ତ୍ତନ କରିଥାନ୍ତି । ଏକ ପୁରୁଷ ମଧ୍ୟ ରାଉତାଣୀ ସାଜେ । ରାଉତାଣୀ ରଙ୍ଗୀନ ଶାଢ଼ୀ ଓ ଓଡ଼ିଆଣୀ ରୂପାର ଅଳଙ୍କାର ସବୁ ପିନ୍ଧିଥାଏ । ପାଦର ନୂପୁର ଓ ହାତରେ ରୁମାଲ ଖଣ୍ଡେ ସ୍ଥାନ ପାଇଥାଏ । ଢୋଲ ମହୁରୀର ତାଳେ ତାଳେ ନୂପୁର ବାଜିବା ସଙ୍ଗେ ସଙ୍ଗେ ହସ୍ତର ବିଭିନ୍ନ ମୁଦ୍ରା ପ୍ରଦର୍ଶନବେଳେ ପବନର ଲହରରେ ରୁମାଲ ଉଡ଼ାଇଦିଏ ।”(୨)

କେବଳ ଓଡ଼ିଶାରେ ନୁହେଁ, ଏ ପ୍ରକାର ଘୋଡ଼ାନାଚ ପଶ୍ଚିମବଙ୍ଗ, ତାମିଲନାଡ଼ୁ, ଗୋଆ ଓ ଜାମ୍ମୁ-କାଶ୍ମୀର ଅଞ୍ଚଳରେ ମଧ୍ୟ ଅନୁଷ୍ଠିତ ହୋଇଥାଏ ।

ତାମିଲନାଡ଼ୁରେ ଘୋଡ଼ାନାଚକୁ ‘ପୁରବୀ ଅଟ୍ଟାମ୍’ (Puravi Attam) ବା ପୋଇକ୍କାଲ କୁଥିରାଇ (Poikkal Kuthirai) କୁହାଯାଇଥାଏ । ଏହି ନୃତ୍ୟକଳାଟି ଚୋଳ ଯୁଗର ଏକ ଅପୂର୍ବ ସୃଷ୍ଟି । ତାମିଲ ଭାଷାର ଶୀଳପଦୀକରଣମ୍ ଗ୍ରନ୍ଥରେ ମରକ୍କଲ ଅଟ୍ଟାମ୍ ବା କାଠଗୋଡ଼ରେ ନୃତ୍ୟର ଉଲ୍ଲେଖ ରହିଛି । ମରହଟ୍ଟା (Marahatta) ପୃଷ୍ଠପୋଷକତାରେ ଏହି ନୃତ୍ୟ ସମୃଦ୍ଧିଲାଭ କରିଥିଲା ତଥା ତାଞ୍ଜଭୁର ଦୁର୍ଗ ମଧ୍ୟରେ ଏହି ଘୋଡ଼ାନାଟ ବିଶେଷ ଭାବରେ କଳାକାରମାନଙ୍କଦ୍ୱାରା ଅନୁଷ୍ଠିତ ହେଉଥିଲା । ସମ୍ପ୍ରତି ଏହି ନୃତ୍ୟ ସଂସ୍କୃତ, ଆଧୁନିକୃତ ତଥା ନବଜୀବନପ୍ରାପ୍ତ ହୋଇ ସାରିଲାଣି । ଏହାର କଳାକାରମାନେ ଲୋକନୃତ୍ୟର ତାଳ ସହିତ ଭାରତନାଟ୍ୟମ୍ ଓ କଥକ ଶୈଳୀକୁ ମଧ୍ୟ ସମୟ ସମୟରେ ଗ୍ରହଣ କରିନେଲେଣି ।

ତାମିଲନାଡ଼ୁରେ ଏହି ଡମି (Dummy) ଘୋଡ଼ା ଝୋଟ, କାର୍ଡବୋର୍ଡ, କାଗଜ ଓ କାଚରେ ନିର୍ମିତ ହେଉଅଛି । ଏସ୍.ଏମ୍.ଲକ୍ଷ୍ମଣନ୍ ଚେଟିୟାର ସେହି ଡମି ଘୋଡ଼ାର ମୂଲ୍ୟକୁ ୧୯୭୧ ମସିହାରେ ଛଅ ହଜାର ଟଙ୍କା ହେବ ବୋଲି ଅଟକଳ କରିଥିଲେ । ଜଣେ ପୁରୁଷ ଓ ଜଣେ ସ୍ତ୍ରୀ ଦ୍ୱାରା ଏହି ନୃତ୍ୟ ଅନୁଷ୍ଠିତ ହୋଇଥାଏ ।

ତାମିଲନାଡ଼ୁରେ ଏହି ନୃତ୍ୟର ମୁଖ୍ୟ ଆକର୍ଷଣ ହେଲା ଅତ୍ୟଧିକ ମୂଲ୍ୟବାନ ପଦାର୍ଥ ଓ କାର୍ଡବୋର୍ଡରେ ତିଆରି ସୁସଜ୍ଜିତ ଅଶ୍ୱ । ନୃତ୍ୟକାରୀ ଏହି ଘୋଡ଼ାକୁ ନିଜର ପୋଷାକ ଭାବରେ ବ୍ୟବହାର କରିଥାଏ । ଘୋଡ଼ା ପିଠିରେ ଥିବା କଣା ସାହାଯ୍ୟରେ ନୃତ୍ୟକାରୀ ତାହା ଭିତରକୁ ପ୍ରବେଶ କରିଯାଏ ଏବଂ ଏପରି ଭାବରେ ଛିଡ଼ାହୁଏ ଯେମିତି ଲାଗେ ସେ ଘୋଡ଼ା ପିଠିର ବସିଛି । ନର୍ତ୍ତକର ପାଦରେ କାଠର ରଣପାଟିଏ ବାନ୍ଧି ଦିଆଯାଇଥାଏ । ଦୀର୍ଘଦିନର ଅଭ୍ୟାସ ନକଲେ ସାଧାରଣ ଲୋକଟିଏ କାଠର ରଣପା ଉପରେ ନାଚିବା ଅସମ୍ଭବ । ନର୍ତ୍ତକ ଭୂମିକୁ ସିଧାସଳଖ ଦେଖିପାରୁ ନଥିବାରୁ ସାପ ବା ବିଛା ଇତ୍ୟାଦି ବିଷାକ୍ତ ଜୀବଙ୍କ ଆକ୍ରମଣରୁ ରକ୍ଷା ପାଇବା ପାଇଁ ଏହି ପ୍ରକାର ରଣପାର ବ୍ୟବହାର କରାଯାଇଥାଏ ।

ତାମିଲନାଡ଼ୁରେ ଘୋଡ଼ାନାଚର ନର୍ତ୍ତକ ଓ ନର୍ତ୍ତକୀ ଯଥାକ୍ରମେ ରଜା ଓ ରାଣୀର ଅଭିନୟ କରିଥାଆନ୍ତି । ସମୟ ସମୟରେ ଯାଦୁଗର ଭଳି ସେ ଦର୍ଶକମାନଙ୍କୁ ବିମୁଗ୍ଧ କରି ରଖିଥାଆନ୍ତି । (୩)

ପଶ୍ଚିମବଙ୍ଗ, ଗୋଆ ଓ ଜାମ୍ମୁ-କାଶ୍ମୀରରେ ଘୋଡ଼ାନାଟର ପଦ୍ଧତି ଏକା ପ୍ରକାରର । ତନ୍ମଧ୍ୟରୁ ଓଡ଼ିଶାର ଘୋଡ଼ାନାଚ, ଗୀତ ସହିତ ସମ୍ପୃକ୍ତ ହୋଇଥିବା ଯୋଗୁଁ ତାହା ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ଓ ବେଶିଷ୍ଟ୍ୟପୂର୍ଣ୍ଣ ।

ଓଡ଼ିଶାରେ ଘୋଡ଼ାନାଟ ଚୈତ୍ର ପୂର୍ଣ୍ଣମୀଠାରୁ ଆରମ୍ଭ ହୋଇ ଅଷ୍ଟମୀ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଚାଲିଥାଏ-। ଏଥିରେ ଦୁଇ ବା ତତୋଧିକ ଘୋଡ଼ାକୁ ପୁରୁଷ ଓ ନାରୀବେଶୀ ପୁରୁଷମାନେ ବାଦ୍ୟର ତାଳେ ତାଳେ ନଚାଇଥାଆନ୍ତି । ଏମାନେ ଏହି ସମୟରେ ଘର ଘର ବୁଲି ଘୋଡ଼ା ନଚାଇ ମାଗଣ କରିଥାଆନ୍ତି । ମାଗଣ ସମୟରେ ସଂକ୍ଷୀପ୍ତ ଗୀତ ଗାନ କରାଯାଇଥାଏ । ବେଳେବେଳେ ଏମାନେ ଅନ୍ୟ ଚରିତ୍ର ସହିତ ଛଦ୍ମଯୁଦ୍ଧରେ ବ୍ୟାପୃତ ହୋଇପଡ଼ନ୍ତି । ସେତବେଳେ ଗୀତଗାନ କରାନଯାଇ କେବଳ ଉନ୍ମାଦକାରୀ ବାଦ୍ୟ ବାଜିଥାଏ । ଯାତ୍ରା ଦେଖିବା ପରି ଦେଖିବା ପାଇଁ ସମୟ ସମୟରେ ଘୋଡ଼ା ନାଚକାରୀ ଦଳକୁ ଆବାହନ କରାଯାଇଥାଏ । ସେତେବେଳେ ସେମାନେ ଘୋଡ଼ା ଓ କୈବର୍ତ୍ତ ବିଷୟ ବ୍ୟତୀତ ରାମାୟଣ ଓ ମହାଭାରତର ବିଷୟବସ୍ତୁକୁ ମଧ୍ୟ ଗାନ କରିଥାଆନ୍ତି । ସମୟ ସମୟରେ ଦୁଇଟି ଘୋଡ଼ାନାଟକାରୀ ଦଳ ମଧ୍ୟରେ ବାଦୀନାଟ ମଧ୍ୟ ଅନୁଷ୍ଠିତ ହୋଇଥାଏ । ଏହି ପ୍ରକାର ବାଦୀନାଟରେ ଗୋଟିଏ ଦଳ ଅନ୍ୟ ଦଳକୁ ପ୍ରଶ୍ନବାଣରେ ବିବ୍ରତ କରିପକାନ୍ତି । ବାଦୀନାଟ ହୋଇନଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଗୋଟିଏ ଦଳର ଗୋଟିଏ ଚରିତ୍ର, ବିଶେଷକରି ନାରୀ ଚରିତ୍ରଟି ପୁରୁଷ ଚରିତ୍ରକୁ ପ୍ରଶ୍ନ ପଚାରିଥାଏ ଓ ପୁରୁଷ ଚରିତ୍ର ତାହାର ଯଥାଯଥ ଉତ୍ତର ପ୍ରଦାନ କରିଥାଏ ।

ଘୋଡ଼ାନାଟର ଉତ୍ପତ୍ତି

ଅଚ୍ୟୁତାନନ୍ଦ ଦାସଙ୍କ କୈବର୍ତ୍ତ ଗୀତାରେ ଦାସରାଜାଙ୍କୁ ଘୋଡ଼ାନାଟର ସ୍ରଷ୍ଟା ଭାବରେ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇଛି । କୈବର୍ତ୍ତ ଗୀତାର ବିଂଶ ଓ ଏକବିଂଶ ଅଧ୍ୟାୟରେ ଘୋଡ଼ାର ଜନ୍ମଠାରୁ ଦେବୀତ୍ୱ ପ୍ରାପ୍ତି ଓ ଦାସରାଜା କର୍ତ୍ତୃକ କାନ୍ଧରେ ବହନ କରି ନୃତ୍ୟ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ବିଷୟ ବର୍ଣ୍ଣନା କରାଯାଇଛି । ବର୍ଣ୍ଣନା ଅନୁଯାୟୀ ପ୍ରଳୟ ସମୟରେ ଭଗବାନ ବଟପୁରରେ ଅବସ୍ଥାନ କରୁଥିଲେ । ଭଗବାନଙ୍କ ଆଜ୍ଞାରେ ସେହି ବଟପୁଟ ତୁରଙ୍ଗରେ ପରିଣତ ହେଲା ଓ ସେହି ଅଶ୍ୱଟିକୁ ନେଇ ଦାସରାଜା ସିଂହଳ ଦ୍ୱୀପରେ ବାହନ କରିଥିଲା । ଲକ୍ଷେ ସମ୍ବତ୍ସର ବାହନ କଲାପରେ ଅଶ୍ୱଟି ଅଷ୍ଟମୀ ଗୁରୁବାରରେ ପ୍ରାଣତ୍ୟାଗ କଲା । ଅଶ୍ୱଟି ଲକ୍ଷ୍ମୀଙ୍କର ବାରରେ ପ୍ରାଣତ୍ୟାଗ କରିବାରୁ ଲକ୍ଷ୍ମୀସ୍ୱୀରୂପା ନାରୀଟିଏରେ ରୂପାନ୍ତରିତ ହୋଇଗଲା । ସେହି ରୋରୁଦ୍ୟମାନା ନାରୀ ଦାସରାଜାଙ୍କୁ ଛାଡ଼ିଯିବା ପାଇଁ ଇଚ୍ଛା ପ୍ରକାଶ କଲାନାହିଁ ।

ନାରୀ ରୂପୀ ଅଶ୍ୱକୁ ଦେଖି ଦାସରାଜା ତ୍ରସ୍ତ ହୋଇପଡ଼ିବାରୁ ଭଗବାନ ପ୍ରସନ୍ନ ହୋଇ ବାଶେଳୀ ପୂଜାର ବିଧିବିଧାନ ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଥିଲେ । ଭଗବାନ୍ କହିଲେ– “ଏହାକୁ ପୂଜିବେ ଜନ୍ମେ ଜନ୍ମେ ଅବତରି । ଏହାର ଯେ ନାମ ଅଟେ ଅଶ୍ୱିନୀ ବାଶେଳୀ ।” (କୈବର୍ତ୍ତଗୀତା-ବିଂଶ ଅଧ୍ୟାୟ)

ଦାସରାଜା ବାଶେଳୀ ପୂଜାର ବିଧିବିଧାନ ଜିଜ୍ଞାସା କରିବାରୁ ଭଗବାନ କହିଲେ– ବାଉଁଶକୁ ଚିରି ଦ୍ୱାଦଶ ଖଣ୍ଡ କରିବୁ । ଅଶ୍ୱର ସଦୃଶ ପଞ୍ଜରା ନିର୍ମାଣ କରିବୁ । କାଠର ପିତୁଳାରେ ମୁଣ୍ଡ କରି ସେହି ପଞ୍ଜରାରେ ଲଗାଇବୁ । ସେହି ମୁଣ୍ଡରେ ଦନ୍ତ, ନାସା ଓ ଚକ୍ଷୁ ଓ କର୍ଣ୍ଣ ନିର୍ମାଣ ହୋଇଥାଏ । କାଇମାଟିରଙ୍ଗରେ ତାହାକୁ ବିଚିତ୍ର କରିଦେବୁ । ତାର ଚାରିପାଖରେ ପାଟଶାଢ଼ୀ ଦେଇ ଯତ୍ନକରି ଅଶ୍ୱକୁ ମଣ୍ଡନ କରାଇବୁ । ପୂର୍ଣ୍ଣମୀଠାରୁ ଅଷ୍ଟମୀ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଏହି ଦେହରେ ଅଶ୍ୱକୁ ପୂଜା କରିବୁ ।

ଭଗବାନଙ୍କ ପ୍ରଦତ୍ତ ବିଧାନ ଅନୁଯାୟୀ ଦାସରାଜା ବାଶେଳୀଙ୍କୁ ପୂଜା କରି ତାଙ୍କୁ ବନ୍ଦନା କଲେ । କହିଲେ– ମାତା ବାଶେଳୀ ! ତୋତେ ମୁଁ ବନ୍ଦନା କରି ଯାତ୍ରା ଆରମ୍ଭ କରିବି । ଜଳେ, ସ୍ଥଳେ, ଅନଳରେ ମୋତେ ଉଦ୍ଧାର କରୁଥିବୁ । ମୋର ବିପତ୍ତି ଖଣ୍ଡନ କରିବୁ ଓ ମୋର ଦୋଷ ଅପରାଧ ମାର୍ଜନା କରିବୁ । ସନ୍ତାନ କୁଟୁମ୍ବ ଧରି ମୁଁ ତୋର ଶରଣ ପଶିଲି । ହେ ଠାକୁରାଣୀ, ମୋ କାନ୍ଧରେ ବାସକର । ତୋତେ ଘେନି ମୁଁ ରାଜାଠାରୁ ପ୍ରଜା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଦ୍ୱାରେ ଦ୍ୱାରେ ବୁଲିବି । ଢମାଳି କରି ଗୀତ ଗାଇ ବୁଲିବି ଓ ତାର ପ୍ରସାଦରୁ ଶାଢ଼ୀ ବଳା ପାଇବି । ଏକାକହି ଦାସରାଜା ବାଶେଳୀକୁ କାନ୍ଧରେ ବହନ କରିବାକୁ ଲାଗିଲେ ।

ହୁଏତ ସେହିଦିନଠାରୁ ଆଜିପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଚଇତ୍ର ପୂର୍ଣ୍ଣମୀଠାରୁ ଅଷ୍ଟମୀ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଘୋଡ଼ାନାଟ ଅନୁଷ୍ଠିତ ହୋଇଆସୁଛି ।

ଘୋଡ଼ାନାଟ ଗୀତମାନଙ୍କରେ ଏହି ନାଟର ସୃଷ୍ଟି ସମ୍ପର୍କରେ କେତେକ ମନୋରଂଜକ କାହାଣୀ ଗାନ କରାଯାଇଥାଏ । ଉତ୍ତର ଓଡ଼ିଶାରେ ମୁଁ ସଂଗ୍ରହ କରିଥିବା ଘୋଡ଼ାନାଟ ଗୀତଗୁଡ଼ିକ ମଧ୍ୟରୁ ଦ୍ୱିଜଗୋପାଳଙ୍କ ରଚିତ ଗୀତରେ କୁହାଯାଇଛି ଯେ ପ୍ରଳୟ ସମୟରେ ବ୍ରହ୍ମ କୈବର୍ତ୍ତକୁ ଅଶ୍ୱ ତାର ପୃଷ୍ଠରେ ବହନ କରିଥିବା ଯୋଗୁଁ ପ୍ରତିବଦଳରେ ବିଷ୍ଣୁଙ୍କର ବରରେ କୈବର୍ତ୍ତ ଅଶ୍ୱକୁ କାନ୍ଧରେ ବହନ କଲା ।

ଘୋଡ଼ାନାଟ ଗୀତରେ ନାଟ ସମ୍ପର୍କରେ ଆହୁରି ମଧ୍ୟ ମନରୋଚକ କାହାଣୀ ରହିଛି । କୁହାଯାଇଛି ଯେ, ସିଂହଳ ଦ୍ୱୀପରେ ଦାସ କୈବର୍ତ୍ତର ସନ୍ତାନ ସନ୍ତତି ନହେବା ଯୋଗୁଁ ପୁତ୍ରକାମନା କରି ଦାସରାଜା ଅଶ୍ୱମେଧ ଯଜ୍ଞ ଆରମ୍ଭ କଲେ । ଯଜ୍ଞଫଳ ପ୍ରାପ୍ତ ନକରାଇବା ପାଇଁ ଇନ୍ଦ୍ରଦେବ କପଟ କରି ଦାସରାଜାଙ୍କ ବରୁଣ ଅଶ୍ୱକୁ ଅପହରଣ କରି ନେଇଗଲେ । ଦାସରାଜା ଆକୁଳ ହୋଇ ବିଷ୍ଣୁଙ୍କୁ ଧ୍ୟାନ କରିବାକୁ ଲାଗିଲେ । ପ୍ରଭୁ ଜଗନ୍ନାଥ ଭକ୍ତର ଚିତ୍ତ ଜାଣିପାରି ସିଂହଳ ଦ୍ୱୀପରେ ପ୍ରବେଶ ହେଲେ । ଦାସରାଜାଙ୍କୁ ବୁଝାଇ କହିଲେ ଯେ, ଦେବତାମାନେ ଅଶ୍ୱକୁ ଲୁଚାଇ ଦେଇଛନ୍ତି । ଏଣୁ ସେହି ସମାନରେ କାଠର ପିଞ୍ଜରା ଆରମ୍ଭ ଗଢ଼ିଦେବା । କାଠର ଅଶ୍ୱକୁ ପୂଜିଲେ ତୋର ସମ୍ପଦ ବଢ଼ିବ ଓ ଅଶ୍ୱମେଧର ଯଜ୍ଞଫଳ ପ୍ରାପ୍ତ ହେବ । ବିଷ୍ଣୁ ବିଶ୍ୱକର୍ମାଙ୍କୁ ସ୍ମରଣ କରିବାରୁ ବିଶ୍ୱକର୍ମା ସିଂହଳରେ ଉପସ୍ଥିତ ହେଲେ । ଭଗବାନ ବିଷ୍ଣୁ ବାଉଁଶରେ ପିଞ୍ଜରା କରି ଅଶ୍ୱ ନିର୍ମାଣ କରିବାକୁ ବିଶ୍ୱକର୍ମାଙ୍କୁ ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଦେଲେ । ସେହିଦିନଠାରୁ କାଠ ନିର୍ମିତ ଘୋଡ଼ା ଓ ତାହାର ନାଟ ସୃଷ୍ଟି ହେଲା-। (୫)

ଘୋଡ଼ାନାଟର ଉତ୍ପତ୍ତି ସମ୍ପର୍କରେ କୁଞ୍ଜବିହାରୀ ଦାଶ ଓଡ଼ିଆ ଲୋକଗୀତ ଓ କାହାଣୀ ଗ୍ରନ୍ଥରେ ଏକ କିମ୍ବଦନ୍ତୀକୁ ଉଦ୍ଧାର କରିଛନ୍ତି । କିମ୍ବଦନ୍ତୀ ଅନୁସାରେ ରାମଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କର ବନବାସ ଯାତ୍ରା ସମୟରେ ଗୋଟିଏ କୈବର୍ତ୍ତ ତାଙ୍କୁ ନାବରେ ସରଯୂନଦୀ ପାରି କରାଇ ଦେଇଥିଲା । ରାମଚନ୍ଦ୍ର ଖୁସି ହୋଇ କୈବର୍ତ୍ତକୁ ଅଶ୍ୱଟିଏ ଉପହାର ସ୍ୱରୂପ ପ୍ରଦାନ କରିଥିଲେ । ସେହିଦିନଠାରୁ ଅଶ୍ୱ କେଉଟ ନିକଟରେ ପବିତ୍ର ରୂପେ ବିବେଚିତ ହେଲା । (୬) ଡକ୍ଟର ଦେବୀପ୍ରସନ୍ନ ପଟ୍ଟନାୟକ ‘ଓଡ଼ିଶାର ପଲ୍ଲୀନୃତ୍ୟ’ ପ୍ରବନ୍ଧରେ ଘୋଡ଼ାନାଟର ଉତ୍ପତ୍ତି ସମ୍ପର୍କରେ ଅନ୍ୟଏକ କିମ୍ବଦନ୍ତୀର ଅବତାରଣା କରିଛନ୍ତି । ସେ ଲେଖିଛନ୍ତି ଯେ, ମୁନିପରାଶରଙ୍କର ବୀର୍ଯ୍ୟକୁ ତଥା ଦାସରାଜାଙ୍କ କନ୍ୟା ସତ୍ୟବତୀଙ୍କ ଗର୍ଭରୁ ଜାତ ବ୍ୟାସଦେବଙ୍କର ଖେଳିବାକୁ ଇଚ୍ଛା ହେବାରୁ ତାଙ୍କ ପାଇଁ ବିନ୍ଧ୍ୟପର୍ବତରୁ ଏକ ଘୋଡ଼ା ଧରାଯାଇ ଦିଆଯାଇଥିଲା । ସେହିଦିନଠାରୁ ଘୋଡ଼ା ଏକ ଗୃହପାଳିତ ପଶୁରେ ପରିଣତ ହେଲା ଓ ତାହାରି ସ୍ମୃତି ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଘୋଡ଼ାନାଟ ଅନୁଷ୍ଠିତ ହୋଇଆସୁଛି-।-(୭)

ଡଃ ମନୀନ୍ଦ୍ର ମହାନ୍ତି ଘୋଡ଼ାନାଟକୁ ବୀର ପୂଜାର ଏକ ସ୍ମାରକୀ ଭାବରେ ଗ୍ରହଣ କରି କହିଛନ୍ତି– “ମଣିଷ ଥିଲା ଯାଯାବର । ମାଟିର ମମତା ତାକୁ ପ୍ରଲୁବ୍ଧ କରି ରଖିପାରୁ ନଥିଲା । ଖାଦ୍ୟ ଅନ୍ୱେଷଣରେ ସେ ଅରଣ୍ୟ ପରେ ଅରଣ୍ୟ, ପାହାଡ଼ ପରେ ପାହାଡ଼ ଘୂରି ବୁଲୁଥିଲା । କିନ୍ତୁ ଦିନେ ସେ ମାଟିର ଗନ୍ଧକୁ ବାରି ଶିଖିଲା । ତା’ଜଠର କ୍ଷୁଧାକୁ ମେଣ୍ଟାଇବା ପାଇଁ ମାଟି ତାଡ଼ିଲା । ଫଳ ଫଳାଇଲା । ତେଣୁ ସ୍ଥାୟୀ ବସତି ସ୍ଥାପନ ପାଇଁ ସେ ମନ ବଳାଇଲା । କ୍ରମେ ବି ନଗରମାନ ମୁଣ୍ଡ ଟେକିଉଠିଲା । ଏହି ନଗରର ରକ୍ଷଣାବେକ୍ଷଣା ତଥା ଶାନ୍ତିଶୃଙ୍ଖଳା ଏବଂ ବହିଃଶତ୍ରୁ ଆକ୍ରମଣରୁ ରକ୍ଷା ପାଇଁ ଶାସନ ରୀତି ପ୍ରଚଳିତ ହେଲା । ରାଜା ହେଲା ଏହି ଶାସନର କେନ୍ଦ୍ରବିନ୍ଦୁ । ରାଜ୍ୟର ରକ୍ଷଣାବେକ୍ଷଣ ଏବଂ ଯୁଦ୍ଧରେ ସହାୟକ ଭାବରେ ଘୋଡ଼ାର ଅବଦାନକୁ ଅସ୍ୱୀକାର କରିହେବ ନାହିଁ । ଏହି ପ୍ରସଙ୍ଗରେ ପୁରାଣ ଏବଂ ଇତିହାସର ପୃଷ୍ଠାରେ ଘୋଡ଼ାର ଯେଉଁ ଭୂମିକା ରହିଛି, ତାହାକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟକଲେ ଘୋଡ଼ା ବୀରତ୍ୱର ଯେ ପ୍ରତୀକ, ଏହା ସ୍ପଷ୍ଟ ପ୍ରତୀୟମାନ ହୁଏ । ଏହି ବୀରପୂଜାର ସ୍ମାରକୀ ଭାବରେ ଉତ୍କଳୀୟ ଲୋକ ସଂସ୍କୃତିରେ ଚଇତି ଘୋଡ଼ାନାଟ ଏକ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ସ୍ଥାନରେ ଆସୀନ । (୮)

ଘୋଡ଼ାନାଟ ଉତ୍ପତ୍ତିର ବିଭିନ୍ନ କାରଣ ପ୍ରଦାନ କରାଯିବା ସତ୍ତ୍ୱେ ବି ଗବେଷଣାତ୍ମକ ଦୃଷ୍ଟି କୋଣରୁ ଏ ସବୁକୁ ସହଜରେ ଗ୍ରହଣ କରିହୁଏ ନାହିଁ । କାହିଁ ମତ୍ସ୍ୟ ସଂଗ୍ରହକାରୀ କୈବର୍ତ୍ତ ଓ କାହିଁ ଅଶ୍ୱାରୋହୀ ବୀର ଓ ବୀରଙ୍ଗନାମାନଙ୍କର ଯୁଗ୍ମନୃତ୍ୟ । ଏ ଉଭୟଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସମ୍ପର୍କ ସତ୍ୟ ହେଲେ ବି ଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟକର ମନେହୁଏ । ମୋର ମନେହୁଏ ଘୋଡ଼ାନାଟ ପର୍ବଟି ଆଦିମ ଅଧିବାସୀମାନଙ୍କଠାରୁ କ୍ରମଶଃ ସଞ୍ଚରିତ ହୋଇଆସିଛି ।

ପ୍ରାଚୀନ କାଳରେ କୈବର୍ତ୍ତମାନଙ୍କ ନିଷାଦ ରୂପରେ ଅଭିହିତ କରାଯାଉଥିଲା । ମନସ୍ମୃତି (୧୦/୪୮)ରେ ଅଛି “ମତ୍ସ୍ୟଘାତୋ ନିଷାଦାନାଂ” । ଅର୍ଥାତ୍ ମାଛ ମାରିବା ନିଷାଦମାନଙ୍କର କାର୍ଯ୍ୟ ଅଟେ । ମହାଭାରତରେ ସତ୍ୟବତୀଙ୍କର ପିତା ଦାସରାଜାଙ୍କୁ ମଧ୍ୟ ନିଷାଦ ରୂପରେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରାଯାଇଛି । ସତ୍ୟବତୀଙ୍କର ଜୀବନକୁ ଆଶ୍ରୟ କରି ଓଡ଼ିଆ ଭାଷାରେ ଶବର-ବାଳା ନାମକ କାବ୍ୟଟିଏ ମଧ୍ୟ ରଚନା କରାଯାଇଛି । ପ୍ରାଚୀନ କାଳରେ ନିଷାଦମାନଙ୍କ ସହିତ ଆର୍ଯ୍ୟ ରାଜାମାନଙ୍କର ସମ୍ପର୍କ ଗଭୀର ଥିଲା । ନିଷାଦକନ୍ୟା ସତ୍ୟବତୀଙ୍କ ସହିତ ଶାନ୍ତନୁଙ୍କର ବିବାହ ଅନୁଷ୍ଠିତ ହୋଇଥିଲାବେଳେ ରାମାୟଣରେ ନିଷାଦ ଗୁହକ ମହାରାଜ ଦଶରଥଙ୍କର ପରମ ମିତ୍ର ଥିଲେ । ରାମଚନ୍ଦ୍ର ଲକ୍ଷ୍ମଣ ଓ ସୀତାଙ୍କ ସହିତ ବନବାସ ଯାତ୍ରା କରିବା ସମୟରେ ଏହି ନିଷାଦରାଜ ଗୁହକଙ୍କ ଗୃହରେ ରାତ୍ରୀଯାପନ କରିଥିଲେ । ବିଭିନ୍ନ ଡମି ପଶୁମାନଙ୍କୁ ନେଇ ନୃତ୍ୟ କରିବା ଆଦିବାସୀ ସମ୍ପ୍ରଦାୟର ମନୋରଞ୍ଜକ କାର୍ଯ୍ୟ ଥିଲା । ଅଧ୍ୟାପକ ଅଶୋକ କୁମାର ତ୍ରିପାଠୀ ପଶୁନୃତ୍ୟର ସଂଜ୍ଞା ପ୍ରଦାନ କରି କହନ୍ତି– “ପୂର୍ବାଲୋଚନା ପ୍ରକାରେ ଆଦିମ ଅଧିବାସୀ ବିଭିନ୍ନ ପଶୁପକ୍ଷୀଙ୍କୁ ଅନୁକରଣ କରି ସମାଜ ଜୀବନରେ ଯେଉଁ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଓ ଗୋଷ୍ଠୀଗତ ଆନନ୍ଦ ପାଉଥିଲା, ସେଥିରୁ ପଶୁନୃତ୍ୟର ସୃଷ୍ଟି । କାଳକ୍ରମେ ଏହି ନୃତ୍ୟକୁ ଅଧିକ ରସାଣିତ ଓ ପ୍ରାଣବନ୍ତ କରିବା ନିମିତ୍ତ ବିଭିନ୍ନ ପଶୁପକ୍ଷୀଙ୍କର ମୁଖା ଓ ପୋଷାକ ପରିଧାନ ପୂର୍ବକ ଏହି ନୃତ୍ୟକୁ ପରିବେଷଣ କରାଗଲା । (୯) ଡମି ବାଘ, ଡମି ମୟୂର, ଡମି ପ୍ରଜାପତି, ଡମି ଷଣ୍ଢନୃତ୍ୟ ପରି ଡମି ଘୋଡ଼ାର ନାଚ ନିଷାଦମାନଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ପ୍ରବର୍ତ୍ତିତ ହୋଇଥିଲା । ନୃତ୍ୟ କରାଯାଉଥିବା ଏହି ପଶୁମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ବାଘ, ମୟୂର, ପ୍ରଜାପତି ବା ଷଣ୍ଢ କୌଣସି ଆଦିବାସୀଙ୍କର ବାହନ ନଥିଲେ, ବରଂ ଘୋଡ଼ା ବୀରମାନଙ୍କର ବାହନ ଥିଲା ତଥା ବୀରତ୍ୱର ସୂଚନା ଥିଲା । ତେଣୁ ଅନ୍ୟ ନୃତ୍ୟଗୁଡ଼ିକରେ ମନୁଷ୍ୟ ନିଜକୁ ପଶୁ ଭାବରେ ସଜାଉଥିବାବେଳେ ଘୋଡ଼ା ନାଟରେ ନିଜକୁ ଘୋଡ଼ା ଭାବରେ ନସଜାଇ ଅଶ୍ୱାରୋହୀ ଭାବରେ ସଜାଉଥିଲେ ।

ସଂଯୋଗବଶତଃ ଅଶ୍ୱମୁଖୀ ବାଶୁଳୀ କୈବର୍ତ୍ତମାନଙ୍କର ଇଷ୍ଟଦେବୀରେ ପରିଣତ ହେବା ପରେ କୈବର୍ତ୍ତମାନଙ୍କର ଅଶ୍ୱପ୍ରତି ଭକ୍ତିଭାବ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଲା । ତେଣୁ ସେ ଏପରି ଏକ ସମୟ ଖୋଜିଲା ଯେଉଁ ସମୟରେ ତାର ଇଷ୍ଟଦେବୀକୁ କାନ୍ଧେରେ ବସାଇ ନଚାଇ ପାରିବ । ଏହାଦ୍ୱାରା ତାର ଦୁଇଟି କାର୍ଯ୍ୟ ସମାହିତ ହୋଇପାରିବ । ପ୍ରଥମେ ତାର ଇଷ୍ଟଦେବୀକୁ କାନ୍ଧେରେ ବୁଲାଇ ପାରିବ ଓ ଦ୍ୱିତୀୟରେ ପରମ୍ପରାଗତ ପଶୁନୃତ୍ୟ ମଧ୍ୟ ପ୍ରଦର୍ଶନ କରିପାରିବ । ଘୋଡ଼ାନାଟର ପ୍ରାରମ୍ଭିକ ଅବସ୍ଥା ବୋଧହୁଏ ଏହିପରି । ପରବର୍ତ୍ତୀ ସମୟରେ ଚଢ଼ୈୟା-ଚଢ଼ୈୟାଣୀ, କେଳା-କେଳୁଣୀ ଦଣ୍ଡନାଟର ସଂସ୍ପର୍ଶରେ ଆସି ରାଉତ-ରାଉତାଣୀ ଅଭିନୟ ଓ ତା ସହିତ ଗୀତର ପ୍ରୟୋଗ କରାଗଲା । ଘୋଡ଼ାନାଟର ରାଉତ-ରାଉତାଣୀ ସମ୍ଭବତଃ ନିଷାଦ ବୀର ଓ ନିଷାଦ ବୀରଙ୍ଗନା । ଲୋକନୃତ୍ୟଗୁଡ଼ିକରେ ଏକ ଅନ୍ତଃସ୍ରୋତ ପ୍ରବାହିତ ହେଉଥିବାର ଆମେ ଲକ୍ଷ୍ୟକରୁ । କେଳା-କେଳୁଣୀ, ଚଢ଼ୈୟା-ଚଢ଼ୈୟାଣୀ ଅଥବା ରାଉତ-ରାଉତାଣୀମାନେ ଗୋଟିଏ ଆଦିବାସୀ ଚରିତ୍ର । ନାଚିବା ଓ ଗାଇବା ସେମାନଙ୍କର ପ୍ରବୃତ୍ତି । ନିଜେ ଦୁଃଖକଷ୍ଟ ସହି ଅନ୍ୟମାନଙ୍କର ମନୋରଂଜନ କରିବା ସେମାନଙ୍କର ଆନ୍ତରିକ ବାସନା ।

ପ୍ରାଚୀନ ପଶୁନୃତ୍ୟରୁ ସାମ୍ପ୍ରତିକ ବ୍ୟୟ ସାପେକ୍ଷ ଘୋଡ଼ାନାଟ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଉକ୍ତ ଧାରାଟି ଯୁକ୍ତି ସଂଗତ ଓ ବିଜ୍ଞାନସିଦ୍ଧ । ପୁରାଣ କିମ୍ବଦନ୍ତୀ ଓ ଇତିହାସର ଲୋପ ମଧ୍ୟରେ ଉକ୍ତଧାରା ସ୍ପଷ୍ଟ ବାରିହୋଇପଡ଼େ ।

ଘୋଡ଼ାନାଟର ପ୍ରକ୍ରିୟା

କୈବର୍ତ୍ତମାନଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ନାଟ କରାଯାଉଥିବା ଘୋଡ଼ା ଦୁଇଟି ଅଂଶର ସମଷ୍ଟିରେ ନିର୍ମିତ ହୋଇଥାଏ । ମୁହାଣ୍ଡି ବା ମସ୍ତିଷ୍କ ଅଂଶଟି କାଠରେ ନିର୍ମିତ ହୋଇ ବେହେରା ବା ଦେହୁରୀର ଘରେ ସର୍ବଦା ପୂଜା ପାଉଥାଏ । ପଞ୍ଜରା ବା ଶରୀର ଅଂଶଟି ବାଉଁଶବତାରେ ନିର୍ମିତ ହୋଇ ଘୋଡ଼ାନାଟ ପରେ ପ୍ରତିବର୍ଷ ଜଳରେ ବିସର୍ଜିତ ହୋଇଥାଏ । ଘୋଡ଼ାର ମୁଣ୍ଡଟି ସାଧାରଣତଃ ଦେହୁରୀର ଗୃହରେ କିମ୍ବା ଜମିଦାର ବେହେରା ପଦବୀ ପ୍ରଦାନ କରିଥିବା ବ୍ୟକ୍ତିର ଗୃହରେ ଅଥବା କୈବର୍ତ୍ତ ସମାଜରେ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ହୋଇଥିବା ବ୍ୟକ୍ତିର ଗୃହରେ ରହି ପୂଜିତ ହେଉଥାଏ । ଚଇତ୍ର ପୂର୍ଣ୍ଣମୀର ପୂର୍ବରୁ ଏହି ମୁଣ୍ଡକୁ ସଫା କରାଯାଇ ବିଭିନ୍ନ ରଙ୍ଗରେ ମଣ୍ଡନ କରାଯାଏ । ଘୋଡ଼ା ମୁଣ୍ଡ ସହିତ ସଂଯୁକ୍ତ ବେକଟି ଅପେକ୍ଷାକୃତ ଲମ୍ବା ହୋଇଥାଏ । ଯେପରିକି ବେକଟି ପିଞ୍ଜରା ସହିତ ସଂଯୁକ୍ତ ହୋଇ ଆବଦ୍ଧ ହୋଇପାରିବ । ଘୋଡ଼ା ମୁଣ୍ଡଟି ସୁନ୍ଦର ଦେଖାଯିବା ପାଇଁ ସେଥିରେ ବାର୍ଣ୍ଣିସ ଦିଆଯାଇଥାଏ । ଦାନ୍ତ, ନାକ, ଆଖି ଓ କାନକୁ ରଙ୍ଗ ଦିଆଯାଇ ସ୍ପଷ୍ଟ କରିଦିଆଯାଏ ।

ପଞ୍ଜରା ନିର୍ମାଣର ପଦ୍ଧତି ଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରର । ଚଇତ୍ର ପୂର୍ଣ୍ଣମୀ ଦିନ ପୂର୍ବାହ୍ନରେ ଜ୍ୟୋତିଷ ପ୍ରଦାନ କରିଥିବା ଏକ ଶୁଭ ମୁହୂର୍ତ୍ତରେ ଦେହୁରୀ ଶୁଦ୍ଧପୂତ ହୋଇ ପୂର୍ବରୁ ଠିକ୍ ହୋଇଥିବା ଗୋଟିଏ ବାଉଁଶଗଛ ମୂଳକୁ ଯାଇଥାଏ । ଉପବାସରେ ଥିବା ଦେହୁରୀ ପୋଖରୀରୁ ପାଣି ଆଣି ନିଖୁଣ ବାଉଁଶ ଗଛର ମୂଳକୁ ପରିସ୍କାର କରି ଧୋଇଦିଏ । ଚନ୍ଦନ ଓ ସିନ୍ଦୁର ଦେଇ ଗଛର ମୂଳକୁ ପୂଜା କରେ । ଅରୁଆ ଚାଉଳ, ପଞ୍ଜାମୃତ କିମ୍ବା ଯଥାଶକ୍ତି ନୈବେଦ୍ୟ ପ୍ରଦାନ କରେ । ପୁଷ୍ପାଞ୍ଜଳି ଦେଇ ଦୀପରେ ଗଛକୁ ବନ୍ଦାଇଦିଏ । ସାତ ଅହ୍ୟ ଶଙ୍ଖ ଓ ହୁଳହୁଳି ବଜାଇ ଥାଆନ୍ତି । ମନ୍ତ୍ର ଉଚ୍ଚାରଣ କରି ବାଉଁଶ ଗଛକୁ ଚଟାମାରି ହଣାଯାଇଥାଏ ।

ଡଃ ମନୀନ୍ଦ୍ର ମହାନ୍ତି କହନ୍ତି– ଏକ ନିଖୁଣ ବାଉଁଶ ଗଛ ମୂଳରେ ପାଣିଢାଳି, ଦୁଧ, ଛେନା, ଗୁଡ଼ ଓ ଅରୁଆଚାଉଳ ଭୋଗ ଲଗାଇଥାଆନ୍ତି । ସେହି ଭୋଗକୁ ତିନିଥର ପାଣି ଛଡ଼ାଇ ଓଁ ହିଂହିଳଂ ଶିଳଂ ବନ୍ଧନଂ ସ୍ୱହେଃ” –ମନ୍ତ୍ର ଉଚ୍ଚାରଣ କରି ତିନିଥର ସେହି ଗଛକୁ ଫୁଙ୍କନ୍ତି । ସେହି ଗଛକୁ ଚଟାମାରି ହଣାଯାଏ । ଈଶ୍ୱରଙ୍କ ନାମଧରି ସେହି ବାଉଁଶ ହଣା ଯାଏ । (୧୦) ସେହି ବାଉଁଶକୁ ଚିରି ୧୨ ଖଣ୍ଡ ବତା ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଯାଏ । ବାରଖଣ୍ଡ ବତାରେ ଘୋଡ଼ାର ପିଞ୍ଜରା ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଯାଏ । ଯଥାସମ୍ଭବ ବତାକୁ ସରୁ ଓ ହାଲୁକା କରାଯାଏ । କାରଣ ଘୋଡ଼ାର ପିଞ୍ଜରା ଓଜନଦାର ହେଲେ ତାକୁ କାନ୍ଧରେ ବୋହିବାକୁ କଷ୍ଟକର ହୋଇପଡ଼େ । ପିଞ୍ଜରା ପିଠି ପାଖରେ ଗୋଟିଏ କଣା କରି ଦିଆଯାଇଥାଏ । ସେହି କଣାବାଟେ ଘୋଡ଼ାନଚାଳୀ ମୁଣ୍ଡ ପୂରାଇ ଅଣ୍ଟା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଉପରକୁ ଉଠିଯାଏ । ପଞ୍ଜାରାର ଦୁଇ ପାଖରେ ଦୁଇଟି ଦଉଡ଼ି ଲାଗିଥାଏ । ଘୋଡ଼ାନଚାଳୀ ସେହି ଦଉଡ଼ିକୁ କାନ୍ଧରେ ପକାଇ ଦେଲେ ଘୋଡ଼ାର ପଞ୍ଜରା ଆଉ ତଳକୁ ନଖସି ଅଣ୍ଟା ପାଖରେ ଅଟକିଯାଏ । ଦୀର୍ଘ ସମୟଧରି ଘୋଡ଼ାକୁ କାନ୍ଧରେ ବହନ କରୁଥିବା ଯୋଗୁଁ ବାଧା ନହେବା ପାଇଁ ଝୋଟ ବା ଫିତାକୁ ମଧ୍ୟ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଇଥାଏ । ଘୋଡ଼ାର ପିଞ୍ଜରା ଅଧିକ ଓଜନଦାର ଥିଲେ ଘୋଡ଼ାନଚାଳୀ କାନ୍ଧରେ ଲୁଗାକୁ ଚଉତି ପକାଇ ଦେଇଥାଏ ।

ବତାରେ ପଞ୍ଜରାର ଶେଷ ହେବା ପରେ ତାହାକୁ କାଇମାଟିରେ ଲେପି ଦିଆଯାଏ । ତା ଉପରେ ପାଟଶାଢ଼ୀ ପିନ୍ଧାଇ ଦିଆଯାଏ ।

“ଫ୍ରେମ୍ ବା ପିଞ୍ଜରାଟି ତିଆରି କଲା ପରେ ଘୋଡ଼ାର ମୁଣ୍ଡ (କାଠରେ ନିର୍ମିତ) ଲଗାଇ ପିଆଯାଏ । ଏହାପରେ ପରସ୍ତ ପରସ୍ତ କରି ବିଭିନ୍ନ ରଙ୍ଗର ଲୁଗା । ଘାଗରା ପରି ଥାକ ଥାକ କରି ପିଞ୍ଜରାର ତଳୁ ଉପର ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସଜାଇ ଦିଆଯାଏ । ବ୍ରହ୍ମାଙ୍କ ନାମଧରି ଘୋଡ଼ାର ଏହି ପିଞ୍ଜରାକୁ ସଜ୍ଜିତ କରାଯାଏ । ଏହି ରଙ୍ଗୀନ କପଡ଼ା ବା ଶାଢ଼ୀକୁ ଏପରି ପରସ୍ତ ପରସ୍ତ କରି ସଜ୍ଜା ଯାଇଥାଏ ଯେ ନଚାଳୀ ଯେତେବେଳେ ସେହି ଅନୁକୃତି (model) କୁ ଧରି ଘୋଡ଼ାପରି ତୀର ବେଗରେ ଧାଇଁ ଧାଇଁ ନାଚୁଥାଏ, ସେତେବେଳେ ଏହି ଥାକ ଥାକ ଲୁଗାଗୁଡ଼ିକ ପବନର ଆଘାତରେ କମ୍ପିଉଠି ଖୋଲି ଖୋଲିଯାଏ । ଘାଗରା ପରି ଲୁଗାଗୁଡ଼ିକ ଥାକ ଥାକ ସଜ୍ଜିତ ହୋଇଥିବାରୁ ଲୁଗାର ଶେଷ ଅଂଶର ତରଙ୍ଗାୟିତ ଛନ୍ଦ ଦର୍ଶକ ଚିତ୍ତକୁ ଆକର୍ଷଣ କରିଥାଏ । (୧୨)”

ଘୋଡ଼ାନାଟ ରାଉତ-ରାଉତାଣୀ ନାଟରେ ପରିଣତ ହେବା ପୂର୍ବରୁ ଅଶ୍ୱଯାତ୍ରାକୁ ରାଜାଙ୍କର ଯାତ୍ରା ଭାବରେ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଉଥିଲା । ରାଜାଙ୍କର ଯାତ୍ରା ସମୟରେ ତାଙ୍କ ପଛପଟରେ ଛତ୍ର ବା ଆଲମ ଧରିବାର ବିଧିଥିଲା । ତେଣୁ ସାମ୍ପ୍ରତିକ ଘୋଡ଼ା ନାଟରେ ସେହି ପରମ୍ପରାକୁ ଅନୁସରଣ କରି ନାଟ ସହିତ ଆଲମ ବା ଛତ୍ର ମଧ୍ୟ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରି ନିଆଯାଇଥାଏ । ଘୋଡ଼ାନାଟର ଏହି ଆଲମର ପ୍ରସ୍ତୁତ ପ୍ରଣାଳୀ ପିଞ୍ଜରାର ପ୍ରସ୍ତୁତ ପ୍ରଣାଳୀ ଠାରୁ କୌଣସି ଗୁଣରେ ନ୍ୟୂନ ନୁହେଁ । ପୂର୍ବପରି ଉପବାସ ରହିଥିବା ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତି ନୂତନ ବସ୍ତ୍ର ପରିଧାନ କରି ବାଉଁଶଗଛ ମୂଳକୁ ଯାଇଥାଏ । ଗୋଟିଏ ବାଡ଼ିଆ ବାଉଁଶମୂଳକୁ ଧୋଇ ଦିଆଯାଇ ଫୁଲ ଚନ୍ଦନରେ ପୂଜା କରାଯାଇଥାଏ । ବାଉଁଶକୁ ହାଣି ୬ ହାତ ଲମ୍ବ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ରଖି ତାକୁ ପୁଣି ଗନ୍ଧା ହଳଦୀରେ ଗାଧୋଇ ଦିଆଯାଏ । ସେହି ବାଉଁଶକୁ ସିନ୍ଦୂର ଓ ଚନ୍ଦନରେ ପୂଜା କରାଯାଇଥାଏ । ଗୋଟିଏ ପିତଳ ଲୋଟାରେ ଦୁବ, ବରକୋଳିପତ୍ର, ଫୁଲ, ଅରୁଆଚାଉଳ, ଗୁଆ, କଉଡ଼ି, ହରିଡ଼ା-ବାହାଡ଼ା, ପଇସା ଇତ୍ୟାଦି ପଡ଼ି ତା’ଉପରେ ଆମ୍ବଡାଳ ରଖାଯାଇ କଳସ ସ୍ଥାପନ କରାଯାଏ । ବାରହାତର ପାଟଶାଢ଼ୀକୁ କୁଞ୍ଚକରି ବନ୍ଧା ଯାଇଥାଏ । ଶାଢ଼ୀଟି ବନ୍ଧା ହୋଇଥିବା ସ୍ଥାନରୁ ତଳକୁ ଅଢ଼େଇ ହାତ ଓହଳିପଡ଼େ । ଅଢେଇ ହାତ ତଳକୁ ଗନ୍ଧାହଳଦୀ ଥାପି ତା’ଉପରେ ଦୁଇକଟା କଉଡ଼ି ଦେଇ ଚକ୍ଷୁ କରାଯାଏ । ଚକ୍ଷୁ ସ୍ଥାନରେ କଳା ଓ ସିନ୍ଦୂର ଦିଆଯାଏ । କଳସରେ ମଧ୍ୟ ସିନ୍ଦୂର ସ୍ଥାପନ କରି ତା’ଉପରେ ଫୁଲର ହାର ଦିଆଯାଏ । ଚକ୍ଷୁ ସ୍ଥାନରେ ମଧ୍ୟ ଫୁଲହାର ଦିଆଯାଏ । ଆଲମକୁ ବନ୍ଦାପନା କରାଯାଏ । ଗୋଟେ ଥାଳିରେ କିଛି ଅରୁଆ ଚାଉଳ ରହେ । ଅରୁଆ ଚାଉଳ ଉପରେ ଘିଅର ଦୀପ ଥୁଆଯାଏ । ସାତଜଣ ଅହ୍ୟସ୍ତିରୀ ସେହି ଥାଳିକୁ ଧରି ଆଲମକୁ ବନ୍ଦାଣ କରନ୍ତି । ସାତଜଣ ଅହ୍ୟସ୍ତିରୀ ନଆସି ପାରିଲେ ତିନିଜଣ, ଅଥବା ତିନିଜଣର ଅଭାବ ହେଲେ ସ୍ତ୍ରୀ ମଧ୍ୟ ବନ୍ଦାପନା କରିପାରେ । ଝୁଣାଧୂପ ଦିଆଯାଏ । ବାଶୁଳୀ ରୂପରେ ପୂଜିତ ହେଉଥିବା ଘୋଡ଼ାର ମୁହାଣ୍ଡି ଆଲମ ନିକଟକୁ ଆସି ପୂଜିତ ହୁଏ । କୈବର୍ତ୍ତମାନେ ଆଲମକୁ ବାଶୁଳୀଙ୍କର ଛତ୍ର ବୋଲି କହିଥାଆନ୍ତି । ଘୋଡ଼ାନାଟର ଶେଷରେ ଶାଢ଼ୀଟି ବାଶୁଳୀଙ୍କ ପାଖରେ ରହି ବର୍ଷଯାକ ପୂଜାପାଏ ଓ ବାଉଁଶ ଖଣ୍ଡଟି ଜଳରେ ଓଝାଇ ଦିଆଯାଏ । (୧୩) ଏହିପରି ବିସ୍ତୃତ ଭାବରେ ନହେଲେ ମଧ୍ୟ କୈବର୍ତ୍ତ ପୁରାଣରେ ଅଶ୍ୱଯାତ୍ରାର ଦୀର୍ଘ ବିବରଣୀ ପ୍ରଦାନ କରାଯାଇଛି । (୧୪) କୈବର୍ତ୍ତ ଗୀତାରେ ପିଞ୍ଜରାରେ ମୁଣ୍ଡ ଚଢ଼ାଇବା ମନ୍ତ୍ର, ଜୀବନ୍ୟାସ ମନ୍ତ୍ର ଓ ଘୋଡ଼ାଶୀତଳ ମନ୍ତ୍ର ମଧ୍ୟ ପ୍ରଦାନ କରାଯାଇଛି । (୧୫)

ଘୋଡ଼ା ନଚାଇବା ଲୋକ କାନ୍ଧରେ ବାଶୁଳୀ ଦେବୀଙ୍କୁ ବହନ କରୁଥିବା ଯୋଗୁଁ ଚୈତ୍ରପୂର୍ଣ୍ଣମୀଠାରୁ ଅଷ୍ଟମୀ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ କିମ୍ବା ଯେତେଦିନ ଘୋଡ଼ାନଚା ଯାଇଥାଏ, ସେତେଦିନ ଶୁଦ୍ଧପୁତ ଭାବରେ ଚଳେ । ଆମିଷ, ପିଆଜ, ରସୁଣ, ଇତ୍ୟାଦି ଦ୍ରବ୍ୟ ଭୋଜନ କରେ ନାହିଁ । କେହି କେହି ଏହି କେତେଦିନ ଅନ୍ନ ମଧ୍ୟ ସ୍ପର୍ଶ କରନ୍ତି ନାହିଁ । ଘୋଡ଼ାନାଚ ଶେଷ ହେବା ପରେ କଳଶ, ଘୋଡ଼ାର ପିଞ୍ଜରା ଓ ଆଲମକୁ ଜଳରେ ଓଝାଇ ଦିଆଯାଏ । ଘୋଡ଼ାର ମୁଣ୍ଡକୁ ପୂଜା ହେବା ପାଇଁ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ବ୍ୟକ୍ତିର ଗୃହକୁ ନିଆଯାଇଥାଏ । ସ୍ଥାନେ ସ୍ଥାନେ ମୁଣ୍ଡକୁ ମଧ୍ୟ ଜଳରେ ବିସର୍ଜନ କରାଯାଇ ପରବର୍ଷ ପୁଣି କାଠର ମୁଣ୍ଡ ନିର୍ମାଣ କରାଯାଇଥାଏ ।

ଘୋଡ଼ାନାଟର ମଞ୍ଚ

ରାଧାକୃଷ୍ଣ ମେଳନ ସମୟରେ ଯେମିତି ଅଧିକାରୀ ରାଧାକୃଷ୍ଣ ବିମାନରେ ବସାଇ ଘର ଘର ବୁଲିଥାଏ, ଘୋଡ଼ାନାଚରେ ମଧ୍ୟ ଘୋଡ଼ା ନଚାଳୀ ଠିକ୍ ସେହିପରି ତାର ସହକରୀମାନଙ୍କ ସହ ଘର ଘର ବୁଲିଥାଏ । ସେତେବେଳେ ବିଷୟବସ୍ତୁହୀନ ଗୀତମାନ ତାର କଣ୍ଠରୁ ସ୍ଫୁରିତ ହୋଇଥାଏ-। ବାଦ୍ୟକାରଙ୍କ ସହ ନାଚି ନାଚି ସେମାନେ ପୁରୁଣା ଲୁଗା, ଚାଉଳ ଓ ଟଙ୍କା ଇତ୍ୟାଦି ମାଗଣ କରିଥାଆନ୍ତି । ସେତେବେଳେ ଦୁଇ ପାର୍ଶ୍ୱରେ ଠିଆ ହୋଇ ଦର୍ଶକମାନେ ଘୋଡ଼ାନାଟକୁ ଉପଭୋଗ କରିଥାଆନ୍ତି । ଗୋଟିଏ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ବିଷୟବସ୍ତୁକୁ ଆଧାର କରି ଯେତେବେଳେ ନାଟ ଅନୁଷ୍ଠିତ ହୁଏ, ଏହି ନାଟ ଦୀର୍ଘ ସମୟ ଧରି ହେବାକୁ ଥିବାରୁ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସ୍ଥାନର ଆବଶ୍ୟକତା ପଡ଼େ-। ଘୋଡ଼ାନାଟ ମଝି ସ୍ଥାନରେ ଅନୁଷ୍ଠିତ ହୁଏ ଓ ଦର୍ଶକମାନେ ଚାରିପଟରୁ ଘେରିଯାଇ ବସିପଡ଼ନ୍ତି । ପ୍ରଥମେ କିଛି ସମୟ ଘୋଡ଼ା ସହିତ ନାଚିବା ପରେ ସେମାନେ ଘୋଡ଼ାକୁ ତଳେ ଥୋଇଦେଇ ପାଲାଗାୟକ ଶୈଳୀରେ ଗାୟନ ଆରମ୍ଭ କରିଦିଅନ୍ତି । ଏହି ନାଟ ପାଇଁ ପ୍ରଥମେ ମଶାଲ, ପରେ ପେଟ୍ରୋମାକ୍ସ ଓ ଏବେ ବିଦ୍ୟୁତ୍ ଆଲୋକର ବ୍ୟବସ୍ଥା କରାଯଉଛି ।

ଘୋଡ଼ାନାଟରେ ତିନି ପ୍ରକାର ବାଦ୍ୟର ପ୍ରୟୋଗ ଦେଖାଯାଏ । ଢୋଲ ବା ରଙ୍ଗଢୋଲ, ମହୁରୀ, ତଡ଼କା ବା ତଡ଼ତଡ଼ି । କେବଳ ଘୋଡ଼ାନାଟ ନୁହେଁ ସବୁ ପ୍ରକାର ଲୋକନାଟ୍ୟରେ ଏହି ତିନି ପ୍ରକାର ବାଦ୍ୟର ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ରହିଛି । ଘୋଡ଼ାନାଟରେ ଗୀତ, ବାଦ୍ୟ ଓ ନୃତ୍ୟର ଅପୂର୍ବ ସମ୍ମିଶ୍ରଣ ଘଟିଥାଏ । ପ୍ରଥମେ ଗୀତ ଗାଇବାବେଳେ ଗାନକାରୀର ଗୋଡ଼ ନାଚକରିବା ପରି ହଲୁଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଗୀତଟି ଗାଇ ସାରିବା ପରେ ଗୀତର ସୁରରେ ବାଦ୍ୟ ଓ ନୃତ୍ୟ ଅନୁଷ୍ଠିତ ହୋଇଥାଏ । ବାଦ୍ୟ ଓ ନୃତ୍ୟ ଗୀତର ପାଳିଧରିବା ଭଳି ଲାଗେ, ଗୀତଟି ଯେତିକି ସମୟରେ ଶେଷହୁଏ, ବାଦ୍ୟ ଓ ନୃତ୍ୟ ଠିକ୍ ସେତିକି ସମୟରେ ଶେଷ ହୋଇଥାଏ ।

ଯେଉଁମାନେ ଢୋଲ ବାଦନ କରନ୍ତି, ସେମାନଙ୍କୁ ହାଡ଼ିବୋଲି ସାଧାରଣତଃ କୁହାଯାଇଥାଏ । କୈବର୍ତ୍ତମାନେ କାହିଁକି ହାଡ଼ିକୁ ଧରି ଯାତ୍ରା କରିବାକୁ ଯାଆନ୍ତି, ଏହି ପ୍ରଶ୍ନର ଉତ୍ତର କୈବର୍ତ୍ତ ଗୀତାରେ ପ୍ରଦାନ କରାଯାଇଛି । ଏହି ଗ୍ରନ୍ଥର ତ୍ରୟୋବିଂଶ ଅଧ୍ୟାୟରେ କୁହାଯାଇଛି ଯେ,

ଯେଉଁମାନେ ପଶୁମାନଙ୍କୁ ମାରି ତାହାର ଛାଲରେ ବାଦ୍ୟ ନିର୍ମାଣ କରିଥାଆନ୍ତି, ସେମାନଙ୍କୁ ହାଡ଼ି ଭାବରେ ଆଖ୍ୟାୟିତ କରାଯାଇଥାଏ । ଈଶ୍ୱର ମର୍କଟ ଛାଲରୁ ନିର୍ମିତ ହେଉଥିବା ଡମ୍ବରୁ ବାଦନ କରୁଥିବା ଯୋଗୁଁ ସେ ମଧ୍ୟ ହାଡ଼ି ସଦୃଶ । ମାତ୍ର ଭଗବାନ ସକଳ ଘଟରେ ବିରାଜିତ ଥିବାରୁ ସେ ମଧ୍ୟ ହାଡ଼ି ହୋଇ ଢୋଲ ବଜାଇଥାଆନ୍ତି ବୋଲି ଅର୍ଜୁନ ଆଗରେ ପ୍ରକାଶ କରିଅଛନ୍ତି-। କେବଳ ହାଡ଼ି ନୁହେଁ, ଅଶ୍ୱଯାତ୍ରାରେ ଭଗବାନ ରାଉତ, ବଇରାଗୀ, ଚଢ଼ୈୟା-ଚଢ଼ୈୟାଣୀ ମଧ୍ୟରେ ବିରାଜିତ ହୋଇଥାଆନ୍ତି ବୋଲି ମଧ୍ୟ ପ୍ରକାଶ କରିଛନ୍ତି–

ଘୋଡ଼ାନାଟର ଗୀତା

ଗାଁ ଦାଣ୍ଡରେ ନୃତ୍ୟ କଲାବେଳେ କିମ୍ବା ବିଷୟବସ୍ତୁ ମଧ୍ୟକୁ ପ୍ରବେଶ କରିବା ପୂର୍ବରୁ ବିବିନ୍ନ ଲୋକକବିମାନଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ରଚିତ କୈବର୍ତ୍ତ ଓ ଘୋଡ଼ା ସମ୍ପର୍କୀୟ ଗୀତମାନ ଗାନ କରାଯାଇଥାଏ । ଘୋଡ଼ାନାଟ ପାଇଁ ବହୁ ପଲ୍ଲୀ କବିଙ୍କର ଗୀତ କୈବର୍ତ୍ତ ସମାଜରେ ପ୍ରଚଳିତ ଥିଲାବେଳେ ପୁରୀର ବାଲିପାଟଣାଠାରେ ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଉଥିବା ଗୋଟିଏ ଗୀତ ଏଠାରେ ଉଦ୍ଧାର କରାଯାଇଛି ।

ଏହି ଗୀତରେ କୈବର୍ତ୍ତମାନେ କିପରି ବାଉଁଶକାଟି ଘୋଡ଼ା ନିର୍ମାଣ କରନ୍ତି ତଥା କେଉଁପରି ଭାବରେ ଅଶ୍ୱଯାତ୍ରା ଆରମ୍ଭ କରନ୍ତି ତାହାର ସୂଚନା ଦିଆଯାଇଛି । ଡଃ ମନୀନ୍ଦ୍ର ମହାନ୍ତି ପଦ୍ମନାଭ ଦାସ, ଦ୍ୱିଜ ଗୋପାଳ, ରାଧୁ ଦାସ ପ୍ରମୁଖଙ୍କ ଗୀତମାନ ଘୋଡ଼ାନାଟ ପାଇଁ ପ୍ରଯୁକ୍ତ ହୋଇଥିବାର ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ଡଃ କୃଷ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ବେହେରା ନିଧି ଓ କୃଷ୍ଣଦାସ ପ୍ରମୁଖ କବିଙ୍କର ଭଣିତା ଥିବା ଗୀତ ବାଲେଶ୍ୱର ଜିଲ୍ଲାର ମୁଝୁରିଗଡ଼ ଗ୍ରାମସ୍ଥ ଶ୍ରୀ ନାରାୟଣ ମାଝୀଙ୍କଠାରୁ ସଂଗ୍ରହ କରିଛନ୍ତି । ଗାଁ ଦାଣ୍ଡରେ ଘୋଡ଼ାନେଇ ବୁଲୁଥିବା ସମୟରେ ମାଗଣ କରିବା ଘୋଡ଼ା ନଚାଳୀଙ୍କର ମୁଖ୍ୟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ । ବିଶେଷ ଭାବରେ ଏହି ସମୟରେ ପୁରୁଣା ଲୁଗାମାନ ସେମାନେ ସଂଗ୍ରହ କରିଥାଆନ୍ତି ।

ଦଣ୍ଡନାଚ କିମ୍ବା ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଲୋକଗୀତ ପରି ଘୋଡ଼ାନାଟ ଗୀତର ଦୁଇପାଦରୁ ପ୍ରଥମ ପାଦଟି ପ୍ରାୟ ଅର୍ଥଶୂନ୍ୟ । ଦ୍ୱିତୀୟ ପାଦରେ ସେ ତାର ମନର ଭାବକୁ ପ୍ରକାଶ କରିଥାଏ । ଯେମିତି–

ଧରିଲା ଚଢ଼େଇ ଗଲା / ନଇଲେ ଲାଗିଅଛି ଭଲପାଲାର ଗୀତ ସହିତ ସମ୍ପର୍କାନ୍ୱିତ କୌଣସି ଅର୍ଥ ନାହିଁ । ଗୀତର ଦ୍ୱିତୀୟ ପାଦରେ ଯେଉଁ ଘରକୁ ଘୋଡ଼ା ନଚାଇବାକୁ ଯାଇଥାଆନ୍ତି ସେମାନଙ୍କର ମହତ୍ତ୍ୱ କୀର୍ତ୍ତନ କରାଯାଇ ତାଙ୍କ ନିକଟରୁ କିଛି ଜିନିଷ ଆଶା କରାଯାଇଥାଏ । ଏହି ଦ୍ୱିତୀୟ ପାଦଗୋଡ଼ିକୁ ଯୋଡ଼ି ସେଥିରୁ କୈବର୍ତ୍ତର ମନର ଭାବ ଓ ଆକାଙ୍କ୍ଷାକୁ ବେଶ୍‍ ବୁଝିହେବ । ଯେମିତି– “ଏହି ଘୋଡ଼ାଟିକୁ ମୁଁ ତିନିବର୍ଷ ହେଲା ତିଆରି କରିଛି, ଘୋଡ଼ାକୁ ଧରି ବାର ଦୁଆର ବୁଲିବି । ରାତି ଅଧିକ ହେଉଛି, ବେଗାବେଗି ମୋର ଦୁଃଖ ବୁଝିଦିଅ । ମୋର ମନ ପାଟଶାଢ଼ୀରେ ଥିବାରୁ ଏଣୁତେଣୁ ଦେଲେ ମନ ବୁଝିବ ନାହିଁ । ଆପଣତ ଗୁଡ଼ର ପର୍ବତ– ଆମେ ମାତ୍ର ପିମ୍ପୁଡ଼ି । ଆମକୁ ଯେତେଦେଲେ ବି ଆପଣଙ୍କର କିଛି କ୍ଷତି ହେବନାହିଁ । ଯେମିତି ତୀର୍ଥଦେଖି ସ୍ନାହାନ କରନ୍ତି, ସେମିତି ଦାତା ଦେଖି ମୁଁ ଅଳି କରୁଛି । ସୋର ସିନା ପାଉଣା ମିଳିଗଲା, ମୋ ଢୋଲିଆର କିଛି ମିଳିନାହିଁ ବୋଲି ସେ ବାଟ ଛାଡ଼ୁନାହିଁ । ଇଷ୍ଟଦେବୀଙ୍କୁ ପ୍ରାର୍ଥନା କରୁଛି, ଖାମିଦାର ଅଧିକରୁ ଅଧିକ ହେଉ । ହେ ଖାମିଦ ! ମୁଁ ସ୍ୱଭାବରେ ଗଜମୁରୁଖ । ମୋର ଦୋଷାଦୋଷ କ୍ଷମା କରିବ ।”

ପୁରୀ ନିମାପଡ଼ା ଅଞ୍ଚଳର ଗୋଟିଏ ମାଗଣ ଗୀତକୁ ଏଠାରେ ଉଦ୍ଧାର କରାଯାଉଛି ।

ବିଷୟବସ୍ତୁ ଭିତ୍ତିକ ଘୋଡ଼ାନାଟର ଆରମ୍ଭରେ ଗାୟକ ସମସ୍ତଙ୍କୁ ବନ୍ଦନା କରିଥାଏ । ବିଭିନ୍ନ ଦେବ, ଦେବୀ, ମାତା, ପିତା, ଗୁରୁ, ବ୍ରାହ୍ମଣ, ବୈଷ୍ଣବ ଇତ୍ୟାଦିଙ୍କୁ ବନ୍ଦନା ନକରି ଗାୟକ ଆଗକୁ ମାଡ଼ିଯାଇପାରେ ନାହିଁ । କେତେକ ସ୍ଥାନରେ ଘୋଡ଼ାନାଟର ଗାୟକଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ଶାରଳାବନ୍ଦନାର କିଛି ଅଂଶ ଏଠାରେ ଉଦ୍ଧାର କରାଯାଉଛି–

ବିଭିନ୍ନ ଦେବଦେବୀ ଓ ସର୍ବାପରି ଇଷ୍ଟଦେବୀ ବାଶୁଳୀଙ୍କୁ ବନ୍ଦନା କରିସାରିବା ପରେ ମଙ୍ଗଳାଚରଣ ଅନୁଷ୍ଠିତ ହୋଇଥାଏ । ମଙ୍ଗଳ ପରିସମାପ୍ତି ନିମିତ୍ତ ମଙ୍ଗଳାଚରଣର ଆବଶ୍ୟକତା ରହିଛି । ପାଲାକାରମାନେ ପାଲାରେ ଗୁରୁତ୍ୱର ସହିତ ମଙ୍ଗଳାଚରଣକୁ ପ୍ରୟୋଗ କରିଥାଆନ୍ତି । ସେହି ପ୍ରଭାବ ହୁଏତ ଘୋଡ଼ାନାଟ ଉପରେ ପଡ଼ିଥିବାରୁ ଏହି ନାଟରେ ମଧ୍ୟ ଅନୁରୂପ ଆଚରଣ କରାଯାଇଛି । ମଙ୍ଗଳାଚରଣ ପରେ ଘୋଡ଼ାର ଜନ୍ମ ଓ ସ୍ଥିତି ସମ୍ପର୍କରେ ଗୀତ ମାଧ୍ୟମରେ ବିସ୍ତୃତ ବିବରଣୀ ପ୍ରଦାନ କରାଯାଇଥାଏ ।

ସମୁଦ୍ର ମନ୍ଥନ ସମୟରେ ସମୁଦ୍ର ମଧ୍ୟରେ ମନ୍ଦରଗିରିକୁ ଖୁଆ ଭାବରେ ପକାଇ ବାସୁକୀ ସାପକୁ ଦଉଡ଼ି କରି ଦେବତା ଓ ରାକ୍ଷସମାନେ ସମୁଦ୍ର ମନ୍ଥନ କରିଥିଲେ । ମନ୍ଥନରୁ ପ୍ରଥମେ ଅମୃତ କଳସ ଜାତ ହୋଇଥିଲା । ତା’ପରେ ପାରିଜାତ ପୁଷ୍ପ ଓ ଉଚ୍ଚୈଶ୍ରବା ଅଶ୍ୱର ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥିଲା । ଉଚ୍ଚୈଶ୍ରବା ଅଶ୍ୱ ନିକଟରୁ ଆଉ ସାତଗୋଟି ଅଶ୍ୱ ସୃଷ୍ଟି ହେଲା । ସମୁଦାୟ ଆଠଗୋଟି ଅଶ୍ୱ ମଧ୍ୟରୁ ଭଗବାନ ଉଚ୍ଚୈଶ୍ରବା ଅଶ୍ୱଟିକୁ ଦାସରାଜାକୁ ପ୍ରଦାନ କଲେ । ଅନ୍ୟଗୋଟିଏ ଅଶ୍ୱ କ୍ଷେତ୍ରପାଳକୁ ମଧ୍ୟ ପ୍ରଦାନ କରାଗଲା ।

ସୂର୍ଯ୍ୟ ରଥରେ ସୁମେରୁ ଗିରିକୁ ଅତିକ୍ରମ କଲାବେଳେ ରଥର ଗୋଟିଏ ଚକ୍ର ଭାଙ୍ଗିଗଲା । ଏହି ରଥକୁ ପୂର୍ବରୁ ଛଅଗୋଟି ଅଶ୍ୱ ଟାଣୁଥିଲେ । ଗୋଟିଏ ଚକ୍ରରେ ଏହି ଛଅଟି ଅଶ୍ୱ ଏବେ ସେ ରଥକୁ ଟାଣି ପାରିଲେ ନାହିଁ । ତେଣୁ ଦାସରାଜାଙ୍କ ଉଚ୍ଚଶ୍ରବା ଅଶ୍ୱକୁ ଆଣିବାକୁ ନାରଦ ଗମନ କଲେ । ଅଶ୍ୱ ଆଭାବରୁ ଦାସ ରାଜାଙ୍କ ଯଜ୍ଞରେ ପୂର୍ଣ୍ଣାହୁତି ହୋଇପାରିଲା ନାହିଁ । ଏକଥା ଭଗବାନ ଜାଣିପାରି ଯଜ୍ଞଶାଳାରେ ପ୍ରବେଶ କରି ଘୋଡ଼ାଟିଏ ସର୍ଜନା କଲେ । କୁସୁମ କାଠରେ ମୁଣ୍ଡ ଏବଂ ବାଉଁଶ ପାତିଆରେ ପିଞ୍ଜରା ଗଢ଼ିଲେ । (୧୭) ଘୋଡ଼ାନାଟ ଗୀତରେ ଉପରୋକ୍ତ କାହାଣୀର ବର୍ଣ୍ଣନା ଏହିପରି–

କୈବର୍ତ୍ତର ଜନ୍ମ, ନାବର ଜନ୍ମ, ଘୋଡ଼ାର ଜନ୍ମ, ଜାଲର ଜନ୍ମ, ବାଉଁଶର ଜନ୍ମ ଆଦି ଅନେକ କାହାଣୀ ଘୋଡ଼ାନାଟ ଗୀତରେ ଭରପୂର ହୋଇରହିଛି । ପୁଣି ଗୋଟିଏ ଗୋଟିଏ ପ୍ରସଙ୍ଗ ଜଣେ କବିର ରଚନାଠାରୁ ଅନ୍ୟ କବିର ରଚନାରେ ଭିନ୍ନ ଭାବରେ ପ୍ରଦର୍ଶିତ ହୋଇଛି । କୈବର୍ତ୍ତ ଜନ୍ମ ପ୍ରସଙ୍ଗକୁ ଏଠାରେ ବିଚାର କରାଯାଇ ପାରେ । କୈବର୍ତ୍ତ ଗୀତାରେ ଅଛି ଯେ, ଯେତେବେଳେ ପ୍ରଳୟ ଆସିଲା ସମସ୍ତେ ଚାଲିଗଲେ ମାତ୍ର ବଟବୃକ୍ଷ ରହିଲା । ମହାପ୍ରଳୟ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ବଟ କେବେ ବୁଡେ ନାହିଁ । ନିରାକାର ପୁରୁଷ ସେହି ବଟରେ ଆଶ୍ରୟ ନେଲେ । ଏହିପରି କେତେ ସମ୍ବତ୍ସର ଅତିକ୍ରାନ୍ତ ହେବା ପରେ ସେହି ବଟରେ ଶୃଙ୍ଗଟିଏ ଜଳରେ ପଡ଼ିଯିବାରୁ ନିରାକାର ପୁରୁଷ ତହିଁରେ ନାବ ସୃଷ୍ଟିକଲେ । ନାବକେଳି କରୁ କରୁ ଆହୁରି କେତେ ସମ୍ବତ୍ସର ବିତିଗଲା । ନିରାକାର ଆସନ କରିଥିବା ବଟପୁଟ ଲହରିଘାତରେ କମ୍ପିବାରୁ ନିରାକାର କର୍ଣ୍ଣମୂଳକୁ ଆଉଁଷି ଦେଲେ । କର୍ଣ୍ଣମୂଳରୁ ମଳିଟିକିଏ ଉକୁଟିବାରୁ ନିରାକାର ତାହାକୁ ଜଳକୁ ଫିଙ୍ଗି ଦେଲେ । ସେହି ମଳିରୁ ପୁରୁଷଟିଏ ଜନ୍ମ ହେଲା । ସେହି ପୁରୁଷକୁ କୋଳରେ ବସାଇ ନିରାକାର କୈବର୍ତ୍ତ ବୋଲି ତାହାର ନାମକରଣ କଲେ ।

କୈବର୍ତ୍ତପୁରାଣ ଅନୁସାରେ ମହାପ୍ରଳୟରେ କଳ୍ପବଟ ଉପରେ ସ୍ୱୟଂ ପରଂବ୍ରହ୍ମ କୀଟ ରୂପ ହୋଇ ବିଶ୍ରାମ କରୁଥିଲେ । ପର୍ବତ ପ୍ରମାଣର ଲହଡ଼ି ଆସି କଳ୍ପବଟକୁ ଅସ୍ଥିର କରିପକାଉ ଥିବାରୁ ବୃକ୍ଷକୁ ସ୍ଥିର କରିବା ପାଇଁ ଭଗବାନ ଉପାୟ ଚିନ୍ତାକଲେ । ଏହା ବିଚାର କରି କର୍ଣ୍ଣମୂଳକୁ ଆଉଁସି ଦେବାରୁ କାନର ମଳିଟିକିଏ ଜଳରେ ଝଡ଼ିପଡ଼ିଲା । ସେହି ମଳିରୁ ପୁରୁଷଟିଏ ସୃଷ୍ଟିହେଲା । ପୁରୁଷଟି କଳ୍ପବଟର ଡାଳକୁ ଦୃଢ଼ ଭାବରେ ସାଉଁଟି ଧରିବାରୁ ବଟଟି ସ୍ଥିର ହୋଇଗଲା । ବୃକ୍ଷଟି ସ୍ଥିର ହୋଇଯିବାରୁ ଭଗବାନ ପୂର୍ବ ଦିଗକୁ ନିରେଖି ଦେଖିଲେ ଯେ ପୁରୁଷଟିଏ ଡାଳକୁ ଧରି ଜଳରେ ଭାସୁଛି । ଭଗବାନ ସେହି ପୁରୁଷକୁ ତାର ବାପା ଓ ମାଆଙ୍କ ବିଷୟରେ ପଚାରିଲେ । ପୁରୁଷଟି ଉତ୍ତର ଦେଲା–

ଭଗବାନ ସେହି ପୁରୁଷକୁ ପୁତ୍ର ଭାବରେ ଗ୍ରହଣ କରି ତାର ନାମ ଦେଲେ ଦାସରାଜା । କର୍ଣ୍ଣମୂଳରୁ ଜାତ ହୋଇଥିବାରୁ ତାର ଜାତିକୁ କୈବର୍ତ୍ତ ବୋଲି ନାମିତ କଲେ ।

କବି ରାଧୁଦାସ ତାଙ୍କର ଘୋଡ଼ାନାଟ ଗୀତରେ ବିଷ୍ଣୁଙ୍କର ଅଙ୍ଗରୁ ପ୍ରଥମେ ବିଶ୍ୱକର୍ମା ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଛନ୍ତି ବୋଲି ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ତାଙ୍କ ଗୀତରେ ପରବର୍ତ୍ତୀ ସମୟରେ ବିଷ୍ଣୁଙ୍କର କର୍ଣ୍ଣମୂଳରୁ କୈବର୍ତ୍ତ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥିଲେ ।

କୃଷ୍ଣଦାସ ନାମକ ଜଣେ କବି ଘୋଡ଼ାନାଟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଏକ ଚଉତିଶା ରଚନା କରିଛନ୍ତି । ସେଥିରେ କୈବର୍ତ୍ତ ଜନ୍ମ ପ୍ରସଙ୍ଗକୁ ଟିକିଏ ଭିନ୍ନ ଭାବରେ ଅବତାରଣା କରାଯାଇଛି । କହଛନ୍ତି-କର୍ଣ୍ଣରେ ଯେତେବେଳେ ଗହଗହ ଶବଦ ଶୁଭିଲା, ସେତେବେଳେ ସ୍ୱର୍ଗ ମର୍ତ୍ତ୍ୟ ପାତାଳ ଚାରିଆଡ଼େ ଜଳ ଘୋଟିଗଲା । ଘନ ଲହରୀର ଆଘାତରେ ସବୁ ନାଶ ହୋଇଯିବାରୁ ପ୍ରଭୁ ଘୃଷୋଣା ହୋଇ ଶୂନ୍ୟକୁ ଚାହିଁଲେ । ଶୂନ୍ୟରେ ଚିହାଣ ଚମକ ବାୟୁ ଠାବ ଦେଖି ଚମତ୍କାର ହୋଇ କର୍ଣ୍ଣଧାରକୁ ଜନ୍ମ କଲେ । କର୍ଣ୍ଣଧାର କେଉଁଠାରେ ଜନ୍ମହେବ ବୋଲି ପଚାରିବାରୁ ଭଗବାନ କହିଲେ

ଦ୍ୱିଜ ଗୋପାଳଙ୍କ ରଚିତ ଘୋଡ଼ାନାଟ ଗୀତରେ କୈବର୍ତ୍ତର ଜନ୍ମ ବିଷୟଟି ଅତ୍ୟନ୍ତ ବିସ୍ତୃତ ଭାବରେ ପ୍ରଶ୍ନ ଉତ୍ତର ଶୈଳୀରେ ରଚନା କରାଯାଇଛି । କୈବର୍ତ୍ତ ଜନ୍ମ ଓ ତାର ଜୀବିକା ସମ୍ପର୍କୀୟ ଅନେକ ପ୍ରଶ୍ନ ଉତ୍ଥାପନ କରାଯାଇ ତାର ଉପଯୁକ୍ତ ଉତ୍ତର ମଧ୍ୟ ପ୍ରଦାନ କରାଯାଇଛି । ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକ ହେଲା– କୈବର୍ତ୍ତ କେଉଁଠାରୁ ଜନ୍ମ ହେଲା ? ତାର ମାତା, ପିତା ଓ ଗୁରୁ କିଏ ? କୈବର୍ତ୍ତ ଯେଉଁ ଦିନ ଜନ୍ମ ହୋଇଥିଲା କେଉଁଦିନ, କେଉଁତିଥି, କେଉଁବାର, କେଉଁ ମାସ, କେତେଦିନ, କେଉଁ ନକ୍ଷତ୍ର ହୋଇଥିଲା ? ସେତେବେଳେ ଦିନ ହୋଇଥିଲା ନା ରାତ୍ରି ? ସେ କୈବର୍ତ୍ତର ନାମ କ’ଣ ? ତାର ବାସ କେଉଁଠାରେ ? ତାର ଶରୀର କେତେ ଆଙ୍ଗୁଳି ?

ପ୍ରଶ୍ନଗୁଡ଼ିକର ଉତ୍ତର ଏହିପରି– ମହାପ୍ରଳୟ ସମୟରେ ଚନ୍ଦ୍ର, ସୂର୍ଯ୍ୟ, ହର ବିଧାତା ଆଦି କେହି ନଥିଲେ । ଏକୋଇଶି ଗୋଟି ପୁର ଏକସ୍ଥାନ ହୋଇ ଚବିଶଗୋଟି ପାତାଳରେ ପରିଣତ ହୋଇଥିଲା । କୀଟ ପତଙ୍ଗ ଆଦି କେହି ନଥିଲେ । ଚାରିଆଡ଼େ ମହାଜଳ ଘୋଟି ଯାଇଥିଲା । ବଟପୁଟରେ ହରି ମାୟା ରୂପରେ ବିଶ୍ରାମ ନେଉଥିଲେ । ବ୍ରହ୍ମପ୍ରଳୟ ସମୟରେ ସେଠାରେ ଏକୁଟିଆ ଆଶ୍ରୟ ନେବା ଅସମ୍ଭବ ହୋଇପଡ଼ିଲା ।

ଜନ୍ମିଥିବା ପୁରୁଷକୁ ଭଗବାନ ସେ କେଉଁଠାରୁ ଜନ୍ମ ହେଲା ଓ ତାର ମାତା, ପିତା ଓ ଗୁରୁ କିଏ ବୋଲି ପ୍ରଶ୍ନକଲେ । ସେ କିଛି ଜାଣେ ନାହିଁ ବୋଲି କହିବାରୁ ଶ୍ରୀହରି କର୍ଣ୍ଣମୂଳରୁ ଜାତ ହୋଇଥିବାରୁ ତାର ନାମ କର୍ଣ୍ଣିକାର ଦେଲେ । ଜଗତରେ ଦାସ, କୈବର୍ତ୍ତ ଓ ଧୀବର ଭାବରେ ପ୍ରସିଦ୍ଧି ଲାଭ କରିବେ ବୋଲି ବର ମଧ୍ୟ ପ୍ରଦାନ କଲେ । ବଟପୁଟ ଶୃଙ୍ଗ ଆଣି ଶ୍ରୀହରି ତାହାକୁ ବସାଇଲେ । ସେଦିନ ଥିଲା ଋଷଭ ଶୁକ୍ଳ ଦ୍ୱିତୀୟା ଓ ଆଦିତ୍ୟଙ୍କର ବାର । (୧୯)

ବିଭିନ୍ନ ସ୍ଥାନରେ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରର ଘୋଡ଼ାନାଟ ଗୀତ ଅନୁସୃତ ହେଉଥିବାର ଏକାଧିକ କାରଣ ରହିଛି । ଘୋଡ଼ାନାଟଗୀତର ବିଷୟବସ୍ତୁକୁ ମୁଖ୍ୟତଃ ଅଚ୍ୟୁତାନନ୍ଦ ଦାସଙ୍କ କୈବର୍ତ୍ତ ଗୀତାରୁ ସଂଗ୍ରହ କରାଯାଇଛି । ପୂର୍ବେ ପୋଥି ଲେଖନକର୍ମ ମୁଖ୍ୟତଃ ବ୍ରାହ୍ମଣମାନଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ସମ୍ପନ୍ନ ହେଉଥିଲା । କୈବର୍ତ୍ତ ଜାତିର ଇତିହାସକୁ ବ୍ରାହ୍ମଣମାନେ ନକଲ କରିବାକୁ ଏତେଟା ଆଗ୍ରହ ପ୍ରକାଶ କରୁନଥିଲେ । ସମୟ ସମୟରେ କୈବର୍ତ୍ତମାନଙ୍କ ଅନୁରୋଧରେ ଏହି କାର୍ଯ୍ୟ ସମ୍ପନ୍ନ ହେଉଥିଲା । କୈବର୍ତ୍ତ ଗୀତାର କାହାଣୀକୁ ଶୁଣି ଲୋକକବି ଘୋଡ଼ାନାଟ ପାଇଁ ଗୀତ ରଚନା କରିଦେଉଥିଲା । ତେଣୁ ପ୍ରସଙ୍ଗରେ ସାମାନ୍ୟ ଭିନ୍ନତା ରହିବା ସ୍ୱାଭାବିକ ହୋଇପଡ଼ୁଥିଲା ।

ଘୋଡ଼ାନାଟ ହେଉଥିବା ସମୟରେ ସ୍ଥଳବିଶେଷରେ କେଳାକେଲୁଣୀ, ବୁଢ଼ାବୁଢ଼ୀ, ରାବଣ, ହନୁମାନ ଓ କାଳୀ ପ୍ରଭୃତି ନୃତ୍ୟ ମଧ୍ୟ ଏହି ଅବସରରେ ପରିବେଷିତ ହୋଇଥାଏ । (୨୦) ଏଥିରେ ଚଢ଼ୈୟା ଚଢ଼ୈୟାଣୀ ସୁଆଙ୍ଗ ମଧ୍ୟ ପ୍ରଦର୍ଶିତ ହୋଇଥାଏ । ଚଢ଼ୈୟାନାଟ ଓ ଘୋଡ଼ାନାଟ ମଧ୍ୟରେ ଅନୁଷ୍ଠିତ ହେଉଥିବା ଚଢ଼ୈୟା ସୁଆଙ୍ଗ ମଧ୍ୟରେ କିଛିଟା ପାର୍ଥକ୍ୟ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୁଏ । ଚଢ଼ୈୟାନାଟ ଏକ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ଅନୁଷ୍ଠାନ । ସେଥିନିମିତ୍ତ ଭିନ୍ନ କଳାକାରମାନେ କଳା ପରିବେଷଣ କରିଥାଆନ୍ତି ଓ ସେହି ନାଟ ରାତି ରାତି ଧରି ଅନୁଷ୍ଠିତ ହୋଇଥାଏ । ଘୋଡ଼ାନାଟ ସହିତ ସଂଯୁକ୍ତ ଚଢ଼ୈୟା ଚଢ଼ୈୟାଣୀ ସୁଆଙ୍ଗ ଏକ ସହାୟକ ଅନୁଷ୍ଠାନ । ଘୋଡ଼ାନାଟର ଗାୟକକୁ ବିଶ୍ରାମ ଦେବା ପାଇଁ ଏହି ନୃତ୍ୟର ଅବତାରଣା କରାଯାଇଥାଏ । ଘୋଡ଼ାନାଟରେ ଏପରି ସୁଆଙ୍ଗ ଅନୁଷ୍ଠିତ ହେବା ସପକ୍ଷରେ ପ୍ରାବନ୍ଧିକ ଅର୍ଜୁନ କରଙ୍କର ଯୁକ୍ତି ସଙ୍ଗତ ଓ ଗ୍ରହଣୀୟ । ସେ କହନ୍ତି– ‘ଘୋଡ଼ାନାଟ ଗୋଟିଏ ଦିନର ଉତ୍ସବ ନହୋଇ ଆଠଦିନ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଚାଲୁ ରହିଥିବାରୁ ଗ୍ରାମରୁ ଗ୍ରାମକୁ ବୁଲି କଳ୍ପିତ ଘୋଡ଼ାନାଟ ପ୍ରଦର୍ଶନ କରିବା ସମୟରେ ଦୁଇ ପାତ୍ରପାତ୍ରୀଙ୍କ ପାଖରେ କାହାଣୀ ଉପସ୍ଥାପନର ଅଭାବବୋଧ ଜାଗିଉଠେ । ଫଳତଃ ଗାୟକଙ୍କୁ ସାମୟିକ ଅବକାଶ ଦେବା ସହିତ ଏକାଧିକ ସୁଆଙ୍ଗ ପ୍ରଦର୍ଶନର ଆବଶ୍ୟକତା ଅନିବାର୍ଯ୍ୟ ହୁଏ । (୨୧)

ନିର୍ଦ୍ଦଷ୍ଟ ସ୍ଥାନରେ ଦୀର୍ଘ ସମୟ ଧରି ହେଉଥିବା ଘୋଡ଼ାନାଟରେ ଘୋଡ଼ାକୁ କିଛି ସମୟ ନଚାଇ ସାରିବା ପରେ ଗାୟକ ଘୋଡ଼ାକୁ ରଖିଦେଇ ପାଲାଗାୟନ ଶୈଳୀରେ ରାମାୟଣ, ମହାଭାରତ, ଭାଗବତ ଆଦିର ବିଷୟବସ୍ତୁକୁ ଆଧାର କରି ଗୀତମାନ ଗାଇଥାଏ । ଯେମିତି ରାମାୟଣ କାହାଣୀ ବର୍ଣ୍ଣନା କରିବା ପୂର୍ବରୁ ଗାୟକ ଗାଏ–

ସେହିପରି ମହାଭାରତ ଓ ଭାଗବତ କାହାଣୀକୁ ନେଇ ମଧ୍ୟ ଗାୟକ ଘୋଡ଼ାନାଟର ବିଷୟବସ୍ତୁ କରି ଦେଇଥାଏ । ବୋଧହୁଏ ଘୋଡ଼ାନାଟରେ ରାମାୟଣ ମହାଭାରତ କାହାଣୀକୁ ପ୍ରୟୋଗ କରିବାର ମାର୍ଗ ପ୍ରଦର୍ଶନ ପାଇଁ କୈବର୍ତ୍ତ ପୁରାଣର ପ୍ରଥମ ଭାଗରେ କୁନ୍ତଭୋଜଙ୍କର ଜୀବନ ଚରିତ, କୁନ୍ତୀଙ୍କର ଜନ୍ମ, କର୍ଣ୍ଣଙ୍କର ଜନ୍ମ, ପଣ୍ଡୁଙ୍କ ସହିତ କୁନ୍ତୀଙ୍କର ବିବାହ, ଅଗ୍ନିକା ମହର୍ଷିଙ୍କର ଶାପ, ଯୁଧିଷ୍ଠିର-ଦୁର୍ଯ୍ୟୋଧନ-ଭୀମ-ଅର୍ଜୁନ-ନକୁଳ-ସହଦେବ ଇତ୍ୟାଦିଙ୍କର ଜନ୍ମ ବିଷୟ ବର୍ଣ୍ଣନା କରାଯାଇଛି । ପୁଣି କୈବର୍ତ୍ତ ପୁରାଣର ଦ୍ୱିତୀୟ ଭାଗରେ ବଳିରାଜା ଉପାଖ୍ୟାନ, ଋଷ୍ୟଶୃଙ୍ଗ ପ୍ରସଙ୍ଗ ତଥା ସୀତାଙ୍କର ସ୍ୱୟମ୍ବର କାହାଣୀ ଗୁମ୍ପିତ ହୋଇଅଛି ।

ଶ୍ରୀଯୁକ୍ତ ଅର୍ଜୁନ କର ତାଙ୍କ ରଚିତ ପ୍ରବନ୍ଧରେ ଉତ୍ତରା ଓ ଅଭିମନ୍ୟୁ ଦାୟିକାର କଥା ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ସେହି ଦାୟିକାରେ ଦୁଇଗୋଟି ଚରିତ୍ର । ଜଣେ ଉତ୍ତରା ଓ ଅନ୍ୟଜଣେ ଅଭିମନ୍ୟୁ । ବ୍ୟୂହଭେଦକରି ପିତାର ଶତ୍ରୁମାନଙ୍କୁ ବିନାଶ କରିବା ପାଇଁ ସଂଗ୍ରାମସ୍ଥଳକୁ ଯିବାକୁ ଅନୁମତି ଆଣିବାକୁ ଅଭିମନ୍ୟୁ ଯାଆନ୍ତି ଅନ୍ତଃସତ୍ତ୍ୱା ଉତ୍ତରା ନିକଟକୁ । ପତିପ୍ରାଣା ଉତ୍ତରା ଦୁଃଖରେ ଭାଙ୍ଗିପଡ଼ିଛି । ଆଶ୍ୱାସନା ଦେଇ ଅଭିମନ୍ୟୁ କହିଛନ୍ତି–

ଘୋଡ଼ାନାଟରେ ପଡ଼ାବନ୍ଦିଆ ଓ ଅର୍ଥବନ୍ଦିଆ ଗୀତ ଗାନ କରାଯାଇଥାଏ । ପୌରାଣିକ ଅର୍ଥକୁ ଆଧାର କରି ଗାନ କରାଯାଉଥିବା ଗୀତ ଅର୍ଥବନ୍ଦିଆ । ‘ଘୋଡ଼ାକୁ କିଛିକ୍ଷଣ ନଚାଇଲା ପରେ ତଳେ ରଖିଦେଇ ଗାୟକ ଗ୍ରାମ କବିଙ୍କ ଗୀତ ବୋଲି ଦର୍ଶକମାନଙ୍କୁ ଅର୍ଥ ବୁଝାଏ । ପାଲାଗୀତ ଅନୁକରଣରେ ଶ୍ଳୋକ, ଛାନ୍ଦ, ଚଉପଦୀ ପ୍ରଭୃତି ଖଞ୍ଜାଯାଇଥାଏ । ସଂସ୍କୃତ ଶ୍ଲୋକ, ଶବ୍ଦାଡ଼ମ୍ବରମୟ କ୍ଳୀଷ୍ଟ ଗୀତ ଅଶୁଦ୍ଧ ଭାବରେ ଉଚ୍ଚାରିତ ହେଲେ ହେଁ ନିମ୍ନ ଶ୍ରେଣୀର ଊର୍ଦ୍ଧ୍ୱକୁ ଉଠିବାର ଏ ପ୍ରୟାସ ପ୍ରଶଂସନୀୟ, ସନ୍ଦେହ ନାହିଁ । ଘୋଡ଼ାନାଟୁଆ ପାଟୁଆଙ୍କପରି ଅନେକ ପଡ଼ାବନ୍ଦିଆ ଗୀତ ବି ବୋଲନ୍ତି । ଉଭୟ ପଡ଼ାବନ୍ଦିଆ ଓ ଅର୍ଥବନ୍ଦିଆ ଗୀତର ବିଷୟବସ୍ତୁ ପୌରାଣିକ । (୨୩)

ଲୋକନାଟ୍ୟରେ ଜଣେ ଗାୟକକୁ ପ୍ରଶ୍ନ କରିଥାଏ ଓ ଗାୟକ ତାର ସଠିକ୍ ଉତ୍ତର ଦେଇଥାଏ । ଏ ପ୍ରକାର ପ୍ରଶ୍ନୋତ୍ତର କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମକୁ ଚଢ଼ା-ଉତ୍ତରା ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଇଥାଏ । ପ୍ରଶ୍ନକର୍ତ୍ତା ଭାବେ, ଉତ୍ତରଦାତାଟା କିଛି ଜାଣେନାହିଁ । ତେଣୁ ଅଜବ ଅଜବ ଧରଣର ପ୍ରଶ୍ନମାନ ପଚାରିଥାଏ । ପ୍ରଶ୍ନ ପଚାରିବାବେଳେ ଜ୍ଞାନରୂପକ ସିଡ଼ିରେ ଉତ୍ତରଦାତାଠାରୁ ସେ ଆଉ ଦୁଇପାଦ ଉପରକୁ ଚଢ଼ି ଯାଇଥାଏ । ଗାୟକ କିନ୍ତୁ ସଠିକ୍ ଉତ୍ତର ପ୍ରଦାନ କରି ପ୍ରଶ୍ନକର୍ତ୍ତାର ଗାରିମାକୁ ନଷ୍ଟ କରିଦିଏ । ଅର୍ଥାତ୍ ସେ ଚଢ଼ିବାର ସ୍ଥାନରୁ ତାକୁ ତଳକୁ ଓହ୍ଲାଇଆଣେ । ସେଇଥି ପାଇଁ ଏପ୍ରକାର ଶୈଳୀର ନାମ ଚଢ଼ା-ଉତ୍ତରା ହୋଇଛି । କୈବର୍ତ୍ତ ଗୀତାରେ ମଧ୍ୟ ଏହି ଶୈଳିକୁ ପ୍ରୟୋଗ କରାଯାଇଛି । ତ୍ରୟୋବିଂଶ ଅଧ୍ୟାୟରେ ଘୋଡ଼ାର ଜନ୍ମ ସମ୍ପର୍କରେ ବହୁବିଧ ପ୍ରଶ୍ନ କରାଯାଇଛି ଓ ଗାୟକ ଦ୍ୱାରା ତାହାର ସଠିକ୍ ଉତ୍ତର ମଧ୍ୟ ପ୍ରଦାନ କରାଯାଇଛି ।

ଦ୍ୱିଜଗୋପାଳଙ୍କ ଘୋଡ଼ାନାଟ ଗୀତର ଗୋଟିଏ ଚଢ଼ା ଓ ଗୋଟିଏ ଉତ୍ତରା ଉଦାହରଣ ସ୍ୱରୂପ ଏଠାରେ ପ୍ରଦାନ କରାଯାଉଛି । ଏଥିରୁ ତାଙ୍କର ବହୁ ଶାସ୍ତ୍ରଦର୍ଶିତା, ପାଣ୍ଡିତ୍ୟ ଓ ତୀକ୍ଷ୍ଣବୁଦ୍ଧିର ସୂଚନା ମିଳିପାରିବ । ଏହିପରି ବହୁ ଚଢ଼ାଉତ୍ତରା ସୃଷ୍ଟି କରି ଲୋକକବି ଲୋକମାନଙ୍କ ହୃଦୟରେ ଆଗ୍ରହ ଓ ଉତ୍କଣ୍ଠା ସୃଷ୍ଟିକରି ଲୋକମାନଙ୍କୁ ଦୀର୍ଘ ସମୟ ଧରି ଯାତ୍ରା ଦେଖିବାକୁ ଅଟକାଇ ରଖୁଥିଲେ ।

ଚଢ଼ା ଉତ୍ତରାର ଚଢ଼ାରେ ବିବାଦ ରହିଥିବା ଯୋଗୁଁ ତାହା ଦର୍ଶକମାନଙ୍କ ମନରେ ଆଗ୍ରହ ସୃଷ୍ଟି କରିଥାଏ । ଦର୍ଶକମାନେ ଜାଣିନଥିବେ ବହୁ ଅଦ୍ଭୁତ ପ୍ରଶ୍ନ ଚଢ଼ାରେ ପଚରା ଯାଉଥିବାରୁ ତଥା ଗାୟକ ତାର ଉତ୍ତର ଦେଇ ପାରିବକି ନାହିଁ ଏହି ଉତ୍କଣ୍ଠା ପୂରି ରହିଥିବାରୁ ଦେଖିବାର ଉତ୍ସାହ ବଢ଼େ । ଉତ୍ତରରେ ମଧ୍ୟ ସେହିପରି ବହୁ ଅନାଲୋକିତ ତଥ୍ୟକୁ ଉଦ୍‍ଘାଟନ କରାଯାଇଥାଏ । ବେଳେବେଳେ ଉତ୍ତାରରେ ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକତାକୁ ଭର୍ତ୍ତିକରି ପାଠକର ମନକୁ ଆନ୍ଦୋଳିତ କରିଦିଆଯାଇଥାଏ । ସେହିପରି ଗୋଟିଏ ଉଦାହରଣ ଏଠାରେ ପ୍ରଦାନ କରାଯାଉଛି । ଚଢ଼ାରେ ପ୍ରଶ୍ନ ହେଲା ଦାସରାଜା ଧାରଣ କରିଥିବା ଛତ୍ରର ଦୈର୍ଘ୍ୟ ପ୍ରସ୍ଥ କେତେ ? ତାର ବେଣ୍ଟ କିପରି ହେଲା ଓ ପଞ୍ଜର କେଉଁଥିରେ ତିଆରି ? ଉତ୍ତରରେ କୁହାଯାଇଛି–

ଛତ୍ର ବୋଲି କହିଲେ ସାଧାରଣ ଭାବରେ ଯେଉଁ ଅବବୋଧ ଘଟିଥାଏ, ଏ ଛତ୍ର ତାହାଠାରୁ ଭିନ୍ନ । ଏହାର ଊଣେଇଶି ଗୋଟିବର୍ଗ (ସପ୍ତସ୍ୱର୍ଗ+ସପ୍ତପାତାଳ+ପାଞ୍ଚମହାଦ୍ୱୀପ) ଅର୍ଥାତ୍ ସମଗ୍ର ବିଶ୍ୱମଣ୍ଡଳ ଏହାର ଅନ୍ତର୍ଭୂକ୍ତ । ଏହାର ବେଣ୍ଟଟି ମନଦଣ୍ଡ । ମନକୁ ସ୍ଥିର ରଖିଲେ ସମଗ୍ର ବିଶ୍ୱକୁ ଆୟତ୍ତ କରିହେବ । ସେହି ଛତ୍ରର ଆଠଗୋଟି କାଠି ଆଠଗୋଟି ଦିଗର ପତି । ଛାଉଣି ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କର ନେତ । ଅର୍ଥାତ୍ ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କର କିରଣ ଯେତେଦୂର ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଯାଇଛି, ସେତେସ୍ଥାନ ଭଗବାନଙ୍କ ଆୟତ୍ତରେ । ଭଗବାନଙ୍କର ସେହି ଅପୂର୍ବ ଛତ୍ରତଳେ ସେ ଆମକୁ ନିରାପଦରେ ରଖିଛନ୍ତି ।

ଠିକ୍ ସେହିପରି ଘୋଡ଼ାନାଟ ଗୀତରେ ନାବର ନିର୍ମାଣ ବିଧି ସମ୍ପର୍କରେ ଚଢ଼ାରେ ଅଦ୍ଭୁତ ପ୍ରଶ୍ନ ପଚରା ଯାଇଛି–

ଉତ୍ତରରେ ନାବର ଯେଉଁ ବର୍ଣ୍ଣନା କରାଯାଇଛି, ତାହା ଶରୀରର ବର୍ଣ୍ଣନା ସହିତ ସମାନ-। ପ୍ରଭୁ ନାବଆଣି ଦେବା ପାଇଁ ବିଶ୍ୱକର୍ମାଙ୍କୁ ଆଦେଶ ଦେଲେ । ଆମ ଶରୀରକୁ ମଧ୍ୟ ବିଶ୍ୱକର୍ମା ଗଢ଼ିଛି ବୋଲି ବିଶ୍ୱାସ ରହିଛି । ସେ ନାବରେ ପାଞ୍ଚଗୋଟି ପଟା-ଶରୀରରେ ଅଛି ପାଞ୍ଚଗୋଟିମନ-। ନାବରେ ପଚିଶ ଗୋଟି ଲୁହାକଣ୍ଟା ଭିଡ଼ାଗଲା-ଶରୀର ସହିତ ପଚିଶି ଗୋଟି ପ୍ରକୃତି ସଂଯୁକ୍ତ । ନାବରେ ଆଠଗୋଟି ବତା ବସାଇ ଦିଆଗଲା-ଆୟୁର୍ବେଦ ଶାସ୍ତ୍ରରେ ଶରୀରକୁ ମଧ୍ୟ ଆଠ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି । ସେଗୁଡ଼ିକ ହେଲା– ଦୁଇହସ୍ତ, ଦୁଇପଦ, ମୁଖମଣ୍ଡଳ, ବକ୍ଷପ୍ରଦେଶ, ଉଦର ଓ ବସ୍ତି ପ୍ରଦେଶ । ନାବରେ ଦଶଦ୍ୱାର ନିର୍ମାଣ କରାଗଲା– ଶରୀରର ଦଶଗୋଟି ଦ୍ୱାର ହେଲା ଦୁଇଚକ୍ଷୁ, ଦୁଇକର୍ଣ୍ଣ, ନାସିକାର ଦୁଇପୋଡ଼ା, ମୁଖ, ମଳଦ୍ୱାର, ମୂତ୍ରଦ୍ୱାର ଓ ରୋମମୂଳ । ନାବର ଦୁଇମୁଣ୍ଡରେ ଦୁଇଗୋଟି ମଙ୍ଗ ଖଞ୍ଜି ଧୀବର ସେଠାରେ ବସିଲା । ଇଡ଼ା ଓ ପିଙ୍ଗଳା ନାଡ଼ିମଧ୍ୟରେ ଶରୀରରେ ଶୁଷୁମ୍ନା ନାଡ଼ି ଅବସ୍ଥାନ କରୁଥିବାରୁ ବହୁ ପ୍ରମାଣ ରହିଛି । ଚନ୍ଦ୍ରନାଡ଼ି ଓ ସୂର୍ଯ୍ୟ ନାଡ଼ି ମଧ୍ୟରେ ନୈରାତ୍ମାଦେବୀ ଅବସ୍ଥାନ କରୁଥିବାର ଚର୍ଯ୍ୟାଗୀତିକାରମାନେ ସେମାନଙ୍କର ଗୀତରେ ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଛନ୍ତି ।

ଘୋଡ଼ାନାଟଗୀତଗୁଡ଼ିକ ଲୋକସାହିତ୍ୟର ମୂଲ୍ୟବାନ ବିଭବ । ଏହି ଗୀତ ଗୁଡ଼ିକର ସଂଗ୍ରହ ଓ ଆଲୋଚନା ଓଡ଼ିଆ ସାହିତ୍ୟକୁ ନିଶ୍ଚିତ ଋଦ୍ଧିମନ୍ତ କରାଇବ । ଏଥିରେ ବୈଦଗ୍ଧ୍ୟ, ଯେପରିକି ଅଛି, ତା’ଠାରୁ ଅଧିକ ଅଛି ଚାତୁର୍ଯ୍ୟ । ବହୁପାଠୀ କବି ତାର କବିତ୍ୱ ଦ୍ୱାରା ରସିକମାନଙ୍କୁ ସବୁମନ୍ତେ ସନ୍ତୁଷ୍ଟ କରିବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କରିଛି । ଏହି ବୈଚିତ୍ର୍ୟପୂର୍ଣ୍ଣ କଳା ପ୍ରଦର୍ଶନ ଲୋକ ସଂସ୍କୃତିରୁ କେବେ ହେଲେ ବିଲୁପ୍ତ ହେବନାହିଁ ।

ଉତ୍ତରଓଡ଼ିଶାରୁ ଘୋଡ଼ାନାଟର ଏହି ଅପୂର୍ବ ଗୀତ ସମୁହର କିଛି ଅଂଶକୁ ମୁଁ ସଂଗ୍ରହ କରିବାରେ ସକ୍ଷମ ହୋଇଛି । କୈବର୍ତ୍ତମାନଙ୍କର ଇଷ୍ଟଦେବୀ ବାଶୁଳୀ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ଚୈତ୍ର ପୂର୍ଣ୍ଣିମାରେ ସାଧାରଣତଃ ଲକ୍ଷ୍ମୀନାରାୟଣଙ୍କୁ ପୂଜା କରାଯାଇଥାଏ । ଯେକୌଣସି ଲୋକନାଟ୍ୟ ପରି ଘୋଡ଼ାନାଚ ମଧ୍ୟ ଧର୍ମ ସହିତ ସଂପୃକ୍ତ । ହିନ୍ଦୁ ଧର୍ମର ଯେକୌଣସି ଜାନିଯାତ୍ରା ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ବା ପରୋକ୍ଷ ଭାବରେ ଧର୍ମ ସହିତ ଜଡ଼ିତ । ଧର୍ମଭାବନା ନଥିଲେ କୌଣସି ଜାନିଯାତ୍ରା ପ୍ରତି ତାର ଆଗ୍ରହ ସୃଷ୍ଟି ହୁଏନାହିଁ । ଲୋକ କୌଣସି ପ୍ରକାର ବାଧ୍ୟବାଧକତାରେ କିମ୍ବା ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରଖି ଧର୍ମସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ଜାନିଯାତ୍ରାରେ ଭାଗ ନିଏନାହିଁ, ବରଂ ନିଜର ଲାଭକ୍ଷତିର ହିସାବ ନରଖି ଧର୍ମସମ୍ବନ୍ଧୀୟ କାମ କରିବାକୁ ଆଗଭର ହୋଇ ବାହାରିପଡ଼େ । ଧର୍ମ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ କାର୍ଯ୍ୟ ପ୍ରତି ମଧ୍ୟ ଲୋକ ଅନାଗ୍ରହ ହୋବାର ଦେଖାଯାଏ ନାହିଁ । ଅପରପକ୍ଷରେ ଧର୍ମକୁ ଅନୁସରଣ କରିବା ମଧ୍ୟ ଲୋକର ଏକ ଅଲଙ୍ଘନୀୟ କର୍ତ୍ତବ୍ୟ ବୋଲି ଗ୍ରହଣ କରାଯାଏ ନାହିଁ । (୨୫) ସେଥିପାଇଁ ଲୋକପର୍ବଗୁଡ଼ିକ ଧର୍ମ ସହିତ ଆପେ ଆପେ ଯୋଡ଼ିହୋଇ ଯାଇଥାଏ ।

ଚଇତ ପୂର୍ଣ୍ଣମୀବେଳକୁ ଶୀତଛାଡ଼ି ଯାଇଥାଏ । ଧରାପୃଷ୍ଠକୁ ଓହ୍ଲାଇ ଆସିଥାଏ ଋତୁରାଜ ବସନ୍ତ । ଚାରିଆଡ଼େ ପୁଷ୍ପର ସମ୍ଭାର ଓ ପରିବାର ପ୍ରାଚୁର୍ଯ୍ୟ । ଧାନକଟାକଟି ଶେଷ ହୋଇଯାଇଥିବା ଯୋଗୁଁ ଯାତ୍ରା ପାଇଁ ଦର୍ଶକଙ୍କର ଅଭାବ ରହେ ନାହିଁ । ଜାତି ଓ ବର୍ଣ୍ଣ ନିର୍ବିଶେଷରେ ସଭିଏଁ ମଗ୍ନ ହୋଇଯାଆନ୍ତି ପୂଜାପାର୍ବଣରେ । ନୃତ୍ୟ, ଗୀତ ଓ ବାଦ୍ୟର ତାଳେ ତାଳେ ଯେମିତି ଉଛୁଳିଉଠେ ଉନ୍ମାଦିନୀ ଧରଣୀ । ତା’ସହିତ ଉନ୍ମାଦିତ ହୋଇଉଠେ ସମଗ୍ର କୈବର୍ତ୍ତ ସମାଜ । ଘୋଡ଼ାନାଚର ଛନ୍ଦେ ଛନ୍ଦେ ବିଚ୍ଛୁରିତ କରିଦିଏ ଜୀବନର ଦୁଃଖ ସୁଖ ଭରା ମିଳନ-ମଧୁର-ବିରହ-ବିଧୂର ଛନ୍ଦ । ଇତିହାସ ଓ କିମ୍ବଦନ୍ତୀର କୈବଲ୍ୟକୁ ପୁରାଣର ପଞ୍ଚାମୃତରେ ମିଶାଇ ବାଣ୍ଟିଦିଏ ଦର୍ଶକ ଭକ୍ତଗଣଙ୍କୁ । ଲଳିତ-କୋମଳ, ଭାବଗମ୍ଭୀର, କର୍ଣ୍ଣରସାୟନ, ଚତୁରତାପୂର୍ଣ୍ଣ ଏହି ଘୋଡ଼ାନାଟ ଗୀତଗୁଡ଼ିକ ଆଦୃତ ହେଲେ ବି ଆହୁରି ଆଦୃତିର ଅପେକ୍ଷା ରଖେ-। ତାହା ଲୋକସାହିତ୍ୟରେ ଯଥୋଚିତ ଆସନ ପାଇବାକୁ ଯୋଗ୍ୟ ।

ଲୋକ ସମାଜରୁ ଲୋକ ନାଟକର ସୃଷ୍ଟି । ଲୋକ ସମାଜରେ ତାର ପ୍ରତିଷ୍ଠା । ଲୋକହୃଦୟ ଲୋକନାଟକର ସୃଷ୍ଟିର ଉତ୍ସ ଅଟେ । ଲୋକ ଭାଷାରେ ଏହା ରଚିତ । ଲୋକ ସମାଜ ପରି ସରଳ ଏହାର ପ୍ରକାଶଭଙ୍ଗୀ, ସ୍ୱଚ୍ଛ ଓ ସୁନ୍ଦର ଏହାର ଆବେଦନ । ସ୍ରଷ୍ଟା ଏହାର ବ୍ୟକ୍ତିବିଶେଷ ହୋଇଥିଲେ ମଧ୍ୟ ସମୂହ ମଧ୍ୟରେ ସେ ଏକାତ୍ମ । ଗ୍ରାମ୍ୟ ମୁକ୍ତମଞ୍ଚ ହିଁ ଏହି ଲୋକନାଟକର ଅଭିନୟ ସ୍ଥାନ । କୃଷି ସଭ୍ୟତା-ସଂସ୍କୃତିରୁ ଏହାର ଜନ୍ମ ଓ ବିକାଶ ହୋଇଛି । ଧର୍ମ ହିଁ ଏହାର ନେପଥ୍ୟ ପ୍ରେରଣା । ଜାତି-ଧର୍ମ ପ୍ରତିଷ୍ଠା ହେଉଛି ଏହାର ଲକ୍ଷ୍ୟ । ଗୀତିମୟ ପ୍ରାଣ-ପ୍ରାଚୁର୍ଯ୍ୟରେ ଏହା ପରିପୂର୍ଣ୍ଣ । ଏହାର ଅଭିନୟରେ ଯେପରି ଅଛି ସ୍ୱାତନ୍ତ୍ର୍ୟ, ସେହିପରି ଏହାର ରୂପାୟନ ରୀତିରେ ଅଛି ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ । ଘୋଡ଼ାନାଟ ଲୋକନାଟକର ଏକ ଅଂଗ । ଏହାହିଁ ଲୋକସଂସ୍କୃତିର ବିସ୍ତାର ବାର୍ତ୍ତାବହ ।

କୌଣସି ଦେଶ ବା ଜାତି ସାଂସ୍କୃତିକ ପଟ୍ଟଭୂମିରେ ଗଢ଼ିଉଠେ ସାହିତ୍ୟ । ସାହିତ୍ୟ କେବେ ଜନଜୀବନଠାରୁ ପୃଥକ ହୋଇପାରି ନାହିଁ । ମଣିଷର ଜୀବନ ସହିତ ତାର ସଂସ୍କୃତି କେଉଁ ଆବାହମାନକାଳରୁ ଜଡ଼ିତ ହୋଇଆସିଅଛି । ସାହିତ୍ୟ ମାନବ ଭାବାବେଗରେ କାଳାତ୍ମକ ବାହ୍ୟ ପରିପ୍ରକାଶ ହେଲେ ସଂସ୍କୃତି ହେଉଛି ତାର ଅନ୍ତରାତ୍ମା । ଦେଶ ବା ଜାତିର ସାଂସ୍କୃତିକ ଉପଲବ୍ଧିର ପ୍ରାମାଣିକ ଆଲେଖ୍ୟ ହେଉଛି ସାହିତ୍ୟ । ତେଣୁ ସାହିତ୍ୟ ଓ ସଂସ୍କୃତି ଅଙ୍ଗାଙ୍ଗୀ ଭାବେ ଜଡ଼ିତ । ସଂସ୍କୃତି ଜୀବନ ହେଲେ ସାହିତ୍ୟ ହେଉଛି ଏକ ପ୍ରେରଣା । ସାଂସ୍କୃତିକ ଜୀବନର ଅଭିବ୍ୟକ୍ତି ସାହିତ୍ୟରେ ହିଁ ପରିପ୍ରକାଶ ହୋଇଥାଏ ।

କୈବର୍ତ୍ତ ସଂସ୍କୃତିର ବିଭିନ୍ନ ବିଭବ-ଓଡ଼ିଆ ସାହିତ୍ୟରେ ଏ ସମ୍ପ୍ରଦାୟର ଚିତ୍ର, ଉତ୍କଳୀୟ ସଂସ୍କୃତି ଓ ଓଡ଼ିଶା ଇତିହାସକୁ ଏମାନଙ୍କର ଦାନ । ଏମାନଙ୍କର ପର୍ବ, କଳା, ନାଟ୍ୟ, ସାହିତ୍ୟ ଇତ୍ୟାଦିର ବିଶେଷତ୍ୱ ଓ ପ୍ରଭାବ, ସାଂସ୍କୃତିକ ସମନ୍ୱୟ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ଏଗୁଡ଼ିକର ଅବଦାନ ଯଥେଷ୍ଟ ରହିଛି । ଓଡିଶାର ବିଭିନ୍ନ ଅଞ୍ଚଳରେ ଯେଉଁସବୁ କୈବର୍ତ୍ତ ସମ୍ପ୍ରଦାୟ ଅଛନ୍ତି ସେମାନଙ୍କ ସଂସ୍କୃତିର ଅଭିଯୋଜନା ଓ ସମନ୍ୱୟ ପ୍ରକ୍ରିୟାର ଧାରାକୁ ଏକପକ୍ଷରେ ଭାରତୀୟ ସମାଜର ବୃହତ୍ତମ ପରିପ୍ରେକ୍ଷୀରେ ତଥା ଅପରପକ୍ଷରେ ଓଡ଼ିଶାର ସାଂସ୍କୃତିକ ଓ ସାହିତ୍ୟ ଇତିହାସର କ୍ରମ ବିବର୍ତ୍ତନ ଧାରା ମଧ୍ୟରେ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ଅନୁଭବ୍ୟ । ସମାଜର ସମନ୍ୱିତ ବିକାଶ ନିର୍ଭର କରେ ଏକ ସମନ୍ୱିତ ଶକ୍ତି ଉପରେ । କୈବର୍ତ୍ତ ସମାଜର ସାଂସ୍କୃତିକ ଚେତନା ଏକ ସମନ୍ୱିତ ଚେତନା-ବ୍ୟଷ୍ଟିଶକ୍ତି ଗୋଷ୍ଠୀ ଶକ୍ତିକୁ କେନ୍ଦ୍ରକରି ଗଢ଼ି ଉଠିଛି । ସମାଜ ହିଁ ଏକ ପରିବାର । ଏଠି ପ୍ରତିଟି ସମ୍ପର୍କ ଗଭୀର ଓ ନିବିଡ଼-। ଓଡ଼ିଆ ସାହିତ୍ୟକୁ ଏହି କୈବର୍ତ୍ତ ସମାଜର, କୈବର୍ତ୍ତ ସଂସ୍କୃତିର ଅବଦାନ ଯେ ଅସୀମ ଏହା ନିଃସନ୍ଦେହରେ କୁହାଯାଇପାରେ ।

ସଙ୍କେତ ସୂଚୀ

ଦେବାଦେବୀ ବନ୍ଦନା

ବେଢ଼ା ବନ୍ଦନା

ଗୋପୀନାଥଙ୍କ ବନ୍ଦନା

ସଭା ବନ୍ଦନା

ଅଶ୍ୱ ବନ୍ଦନା

ମଙ୍ଗଳାଚରଣ

।। ୧ ।।

।। ୨ ।।

କୈବର୍ତ୍ତ ଜନ୍ମବୃତ୍ତାନ୍ତ

ଉତ୍ତର-୧

ଉତ୍ତର-୨

ସମୁଦ୍ର ମନ୍ଥନ

ବୃନ୍ଦାବତୀ ଦେବୀ କଥା ଓ ବୟାଳିଶ ଅବତାର

ଜାତି ବିଚାର ଓ ବାଉଁଶର ଜନ୍ମ

କୈବର୍ତ୍ତ ଜନ୍ମ

ମତ୍ସ୍ୟ ଅବତାର କଥା ଓ ଦାସରାଜା ଚରିତ

ସିଂହଳଦ୍ୱୀପ କଥା